ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ ราคสฺสปิ ขยา โทสสฺสปิ ขยา โมหสฺสปิ ขยาฯ ตตฺถ ราโคติ โย ราโค สาราโค เจตโส สารชฺชนา โลโภ ลุพฺภนา ลุพฺภิตตฺตํ อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํฯ โทโสติ โย โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ พฺยาปาโท เจตโส พฺยาปชฺชนา โทโส อกุสลมูลํฯ โมโหติ ยํ อญฺญาณํ อทสฺสนํ อนภิสมโย อสมฺโพโธ อปฺปฏิเวโธ ทุมฺเมชฺฌํ พาลฺยํ อสมฺปชญฺญํ โมโห อกุสลมูลํฯ อิติ อิเมสํ ราคาทีนํ ขโย นิโรโธ ปฏินิสฺสคฺโค นิพฺพุติ นิพฺพายนา ปรินิพฺพานํ สอุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตูติฯ อยํ สมาโรปโน หารสมฺปาโตฯ

มิสฺสกหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นยสมุฏฺฐานวารวณฺณนา

[79] เอวํ นานาสุตฺตวเสน เอกสุตฺตวเสน จ หารวิจารํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นยวิจารํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ กตมํ นยสมุฏฺฐาน’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ กสฺมา ปเนตฺถ ยถา ‘‘ตตฺถ กตโม เทสนาหาโร, อสฺสาทาทีนวตาติ คาถาฯ อยํ เทสนาหาโร กิํ เทสยตี’’ติอาทินา หารนิทฺเทโส อารทฺโธ, เอวํ ‘‘ตตฺถ กตโม นนฺทิยาวฏฺโฏ, ตณฺหญฺจ อวิชฺชมฺปิ จาติ คาถา, อยํ นนฺทิยาวฏฺโฏ กิํ นยตี’’ติอาทินา อนารภิตฺวา สมุฏฺฐานมุเขน อารทฺธนฺติ? วุจฺจเต – หารนยานํ วิสยเภทโตฯ ยถา หิ หารา พฺยญฺชนมุเขน สุตฺตสฺส อตฺถสํวณฺณนา, น เอวํ นยาฯ นยา ปน นานาสุตฺตโต นิทฺธาริเตหิ ตณฺหาวิชฺชาทีหิ มูลปเทหิ จตุสจฺจโยชนาย นยโต อนุพุชฺฌิยมาโน ทุกฺขาทิอตฺโถฯ โส หิ มคฺคญาณํ นยติ สมฺปาเปตีติ นโยฯ ปฏิวิชฺฌนฺตานํ ปน อุคฺฆฏิตญฺญุอาทีนํ ติณฺณํ เวเนยฺยานํ วเสน มูลปทวิภาคโต ติธา วิภตฺตาฯ เอกเมโก เจตฺถ ยโต เนติ, ยญฺจ เนติ, เตสํ สํกิเลสโวทานานํ วิภาคโต ทฺวิสงฺคโห จตุฉอฏฺฐทิโส จาติ ภินฺโน หารนยานํ วิสโยฯ ตถา หิ วุตฺตํ – ‘‘หารา พฺยญฺชนวิจโย, สุตฺตสฺส นยา ตโย จ สุตฺตตฺโถ’’ติ (เนตฺติ. สงฺคหวาร)ฯ เอวํ วิสิฏฺฐวิสยตฺตา หารนยานํ หาเรหิ อญฺญถา นเย นิทฺทิสนฺโต ‘‘ตตฺถ กตมํ นยสมุฏฺฐาน’’นฺติอาทิมาหฯ

ตตฺถายํ วจนตฺโถ – สมุฏฺฐหนฺติ เอเตนาติ สมุฏฺฐานํฯ เก สมุฏฺฐหนฺติ? นยาฯ นยานํ สมุฏฺฐานํ นยสมุฏฺฐานํฯ กิํ ปน ตํ? ตํตํมูลปเทหิ จตุสจฺจโยชนาฯ สา หิ นนฺทิยาวฏฺฏาทีนํ นยานํ อุปฺปตฺติฏฺฐานตาย สมุฏฺฐานํ ภูมีติ จ วุจฺจติฯ ตถา จ วกฺขติ – ‘‘อยํ วุจฺจติ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ภูมี’’ติ (เนตฺติ. 81)ฯ ปุพฺพา โกฏิ น ปญฺญายติ อวิชฺชาย จ ภวตณฺหาย จาติอาทิ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ภูมิทสฺสนํฯ ตตฺถ ปุพฺพา โกฏิ น ปญฺญายตีติ อสุกสฺส นาม พุทฺธสฺส ภควโต, อสุกสฺส วา จกฺกวตฺติโน กาเล อวิชฺชา ภวตณฺหา จ อุปฺปนฺนาฯ ตโต ปุพฺเพ นาโหสีติ เอวํ อวิชฺชาภวตณฺหานํ น กาจิ ปุริมา มริยาทา อุปลพฺภติฯ กสฺมา? อนมตคฺคตฺตา สํสารสฺสฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร, ปุพฺพา โกฏิ น ปญฺญายตี’’ติ (สํ. นิ. 2.124; กถา. 75) วิตฺถาโรฯ ตตฺถาติ อวิชฺชาภวตณฺหาสุฯ ยทิปิ อวิชฺชาย สํโยชนภาโว, ตณฺหาย จ นีวรณภาโว ปาฬิยํ วุตฺโต, ตถาปิ อวิชฺชาย ปฏิจฺฉาทิตาทีนเวหิ ภเวหิ ตณฺหา สํโยเชตีติ อิมสฺส อตฺถสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘อวิชฺชานีวรณํ ตณฺหาสํโยชน’’นฺติ วุตฺตํฯ

อวิชฺชาสํยุตฺตาติ อวิชฺชาย มิสฺสิตา, อวิชฺชาย วา อภินิเวสวตฺถูสุ พทฺธาฯ อวิชฺชาปกฺเขน วิจรนฺตีติ อวิชฺชาปกฺเขน อวิชฺชาสหาเยน ทฺวาทสวิเธน วิปลฺลาเสน อภินิเวสวตฺถุภูเต อารมฺมเณ ปวตฺตนฺติฯ เต วุจฺจนฺติ ทิฏฺฐิจริตาติ เต อวิชฺชาภิภูตา รูปาทีนิ นิจฺจาทิโต อภินิวิสนฺตา ทิฏฺฐิจริตาติ วุจฺจนฺติ, ทิฏฺฐิจริตา นามาติ อตฺโถฯ ตณฺหาปกฺเขนาติ อฏฺฐสตตณฺหาวิจริเตนฯ ทิฏฺฐิวิจริเต ตณฺหาวิจริเต จ ปฏิปตฺติยา วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ทิฏฺฐิจริตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อตฺตกิลมถานุโยคนฺติ อตฺตโน กายสฺส กิลิสฺสนปโยคํ อตฺตปริตาปนปฏิปตฺติํฯ กามสุขลฺลิกานุโยคนฺติ กามสุขสฺส อลฺลียนปโยคํ กาเมสุ ปาตพฺยตํฯ

ยทิปิ พาหิรกา ‘‘ทุกฺขํ ตณฺหา’’ติ จ ชานนฺติ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ, เอตฺตกํ ทุกฺข’’นฺติ, ‘‘อยํ ตณฺหา, อยํ ตสฺสา วิราโค’’ติ ปริญฺเญยฺยปหาตพฺพภาเวน ปน น ชานนฺติ, อิติ ปวตฺติปวตฺติเหตุมตฺตมฺปิ น ชานนฺติฯ กา ปน กถา นิวตฺตินิวตฺติเหตูสูติ อาห – ‘‘อิโต พหิทฺธา นตฺถิ สจฺจววตฺถาน’’นฺติอาทิฯ

ตตฺถ สจฺจปฺปกาสนาติ สจฺจเทสนาฯ สมถวิปสฺสนาโกสลฺลนฺติ สมถวิปสฺสนาสุ ภาวนาโกสลฺลํ, ตาสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาสวนมนสิการโกสลฺลํ วาฯ วิปสฺสนาธิฏฺฐานญฺเจตฺถ สมถํ อธิปฺเปตํฯ อุปสมสุขปฺปตฺตีติ กิเลสานํ วูปสมสุขาธิคโมฯ วิปรีตเจตาติ มิจฺฉาภินิวิฏฺฐเจตาฯ นตฺถิ สุเขน สุขนฺติ ยํ อนวชฺชปจฺจยปริโภคสุเขน กายํ จิตฺตญฺจ ปฏิปฺปสฺสทฺธทรถํ กตฺวา อริเยหิ ปตฺตพฺพํ อุปสมสุขํ, ตํ ปฏิกฺขิปติฯ ทุกฺเขนาติ กายเขทนทุกฺเขนฯ

โส โลกํ วฑฺฒยตีติ โส กาเม ปฏิเสเวนฺโต อตฺตภาวสงฺขาตํ โลกํ วฑฺเฒติ ปีเนติฯ ปุตฺตนตฺตุปรมฺปราย วา สํสารสฺส อนุปจฺเฉทนโต สตฺตโลกํ วฑฺเฒติฯ พหุํ ปุญฺญํ ปสวตีติ อตฺตโน ปญฺจหิ กามคุเณหิ สนฺตปฺปเนน ปุตฺตมุขทสฺสเนน จ พหุํ ปุญฺญํ อุปฺปาเทติฯ อภินิเวสสฺส นาติทฬฺหตาย เอวํสญฺญีฯ ทฬฺหตาย เอวํทิฏฺฐี ทุกฺเขน สุขํ ปตฺถยมานา อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา กาเมสุ ปุญฺญสญฺญี กามสุขลฺลิกานุโยคมนุยุตฺตา จ วิหรนฺตีติ โยเชตพฺพํฯ

ตทภิญฺญา สนฺตาติ ตถาสญฺญิโน สมานาฯ โรคเมว วฑฺฒยนฺตีติ อตฺตภาวโรคเมว กิเลสโรคเมว วา อปราปรํ วฑฺเฒนฺติฯ คณฺฑสลฺเลสุปิ เอเสว นโยฯ โรคาภิตุนฺนาติ ยถาวุตฺตโรคพฺยาธิตาฯ คณฺฑปฏิปีฬิตาติ ยถาวุตฺตคณฺฑพาธิตาฯ สลฺลานุวิทฺธาติ ยถาวุตฺตสลฺเลน อนุปวิฏฺฐาฯ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชานีติ อุปปชฺชนจวนานิฯ อุคฺฆาตนิคฺฆาตนฺติ อุจฺจาวจภาวํฯ โรคคณฺฑสลฺลเภสชฺชนฺติ ยถาวุตฺตโรคาทิติกิจฺฉนํ, สมถวิปสฺสนํ สนฺธาย วทติฯ เตเนวาห – ‘‘สมถวิปสฺสนา โรคนิคฺฆาตกเภสชฺช’’นฺติฯ ตตฺถ โรคนิคฺฆาตกนฺติ โรควูปสมนํฯ ‘‘สํกิเลโส ทุกฺข’’นฺติอาทินา สจฺจานิ เตสํ ปริญฺเญยฺยาทิภาเวน กเถติฯ

ตตฺถ สํกิเลโส ทุกฺขนฺติ อตฺตกิลมถานุโยคกามสุขลฺลิกานุโยคสํกิเลสวนฺโต, เตหิ วา สํกิลิสฺสมาโน รูปารูปกาโย ทุกฺขํ อริยสจฺจํฯ ตทภิสงฺโค ตณฺหาติ ตตฺถ อภิสงฺโค อาสงฺโคติ ลทฺธนามา ตณฺหาฯ

[80] อิทานิ ทิฏฺฐิจริตตณฺหาจริตานํ สกฺกายทิฏฺฐิทสฺสเน ปวตฺติเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทิฏฺฐิจริตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ทิฏฺฐิจริตา รูปํ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺตีติ ทิฏฺฐิจริตา ทิฏฺฐาภินิเวสสฺส พลวภาวโต รูปํ ‘‘อตฺตา’’ติ คณฺหนฺติฯ เตสญฺหิ อตฺตาภินิเวโส พลวา, น ตถา อตฺตนิยาภินิเวโสฯ เอส นโย เวทนนฺติอาทีสุปิฯ ตณฺหาจริตา รูปวนฺตํ อตฺตานนฺติ ตณฺหาจริตา ตณฺหาภินิเวสสฺส พลวภาวโต รูปํ อตฺตโน กิญฺจนปลิโพธภาเว ฐเปตฺวา อวเสสํ เวทนาทิํ ‘‘อตฺตา’’ติ คณฺหนฺติฯ อตฺตนิ วา รูปนฺติ อตฺตาธารํ วา รูปํฯ รูปสฺมิํ วา อตฺตานนฺติ รูปาธารํ วา อตฺตานํฯ เวทนาวนฺตนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอเตสญฺหิ อตฺตนิยาภินิเวโส พลวา, น ตถา อตฺตาภินิเวโสฯ ตสฺมา ยถาลทฺธํ อตฺตนิยนฺติ กปฺเปตฺวา ตทญฺญํ ‘‘อตฺตา’’ติ คณฺหนฺติฯ อยํ วุจฺจติ วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐีติ อยํ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ เอเกกสฺมิํ จตุนฺนํ จตุนฺนํ คาหานํ วเสน วีสติวตฺถุกา สติ วิชฺชมาเน ขนฺธปญฺจกสงฺขาเต กาเย, สตี วา วิชฺชมานา ตตฺถ ทิฏฺฐีติ สกฺกายทิฏฺฐิฯ

โลกุตฺตรา สมฺมาทิฏฺฐีติ ปฐมมคฺคสมฺมาทิฏฺฐิฯ อนฺวายิกาติ สมฺมาทิฏฺฐิยา อนุคามิโนฯ ยทา สมฺมาทิฏฺฐิ สกฺกายทิฏฺฐิยา ปชหนวเสน ปวตฺตา, ตทา ตสฺสา อนุคุณภาเวน ปวตฺตมานกาติ อตฺโถฯ เก ปน เตติ? อาห ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป’’ติอาทิฯ ‘‘เต ตโย ขนฺธา’’ติอาทินา อริยมคฺคโต ขนฺธมุเขน สมถวิปสฺสนา นิทฺธาเรติฯ ‘‘ตตฺถ สกฺกาโย’’ติอาทิ จตุสจฺจนิทฺธารณํฯ ตํ สพฺพํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ปุน ‘‘ตตฺถ เย รูปํ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺตี’’ติอาทินา สกฺกายทสฺสนมุเขน อุจฺเฉทาทิอนฺตทฺวยํ, มชฺฌิมญฺจ ปฏิปทํ นิทฺธาเรติฯ ตตฺถ อิเม วุจฺจนฺติ อุจฺเฉทวาทิโนติ อิเม รูปาทิเก ปญฺจกฺขนฺเธ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺตา รูปาทีนํ อนิจฺจภาวโต อุจฺฉิชฺชติ อตฺตา วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณาติ เอวํ อภินิวิสนโต ‘‘อุจฺเฉทวาทิโน’’ติ วุจฺจนฺติฯ อิเม วุจฺจนฺติ สสฺสตวาทิโนติ อิเม ‘‘รูปวนฺตํ วา อตฺตาน’’นฺติอาทินา รูปาทิวินิมุตฺโต อญฺโญ โกจิ อตฺตาติ อุปคจฺฉนฺตา ‘‘โส นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต’’ติ อภินิวิสนโต ‘‘สสฺสตวาทิโน’’ติ วุจฺจนฺติฯ ‘‘อุจฺเฉทสสฺสตวาทา อุโภ อนฺตา, อยํ สํสารปวตฺตี’’ติอาทิ สจฺจนิทฺธารณํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยํฯ

อุจฺเฉทสสฺสตํ สมาสโต วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐีติ อตฺตา อุจฺฉิชฺชติ อตฺตา นิจฺโจติ จ อาทิปฺปวตฺตนโต อุจฺเฉทสสฺสตทสฺสนํ สงฺเขปโต วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ เอว โหติฯ สพฺโพปิ หิ อตฺตวาโท สกฺกายทิฏฺฐิอนฺโตคโธ เอวาติฯ วิตฺถารโต ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานีติ อุจฺเฉทสสฺสตทสฺสนํ วิตฺถาเรน พฺรหฺมชาเล (ที. นิ. 1.28 อาทโย) อาคตานิ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิฯ เตสนฺติ เอวํ สงฺเขปวิตฺถารวนฺตานํ อุจฺเฉทสสฺสตทสฺสนานํฯ ปฏิปกฺโขติ ปหายกปฏิปกฺโขฯ เตจตฺตาลีสํ โพธิปกฺขิยา ธมฺมาติ อนิจฺจสญฺญา ทุกฺขสญฺญา อนตฺตสญฺญา ปหานสญฺญา วิราคสญฺญา นิโรธสญฺญา จตฺตาโร สติปฏฺฐานา…เป.… อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคติ เอเต เตจตฺตาลีสํ โพธิปกฺขิยา ธมฺมาฯ

เอวํ วิปสฺสนาวเสน ปฏิปกฺขํ ทสฺเสตฺวา ปุน สมถวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺฐ วิโมกฺขา ทส จ กสิณายตนานี’’ติ วุตฺตํฯ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ โมหชาลนฺติ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ โมหชาลเหตุกตฺตา โมหชาลญฺจฯ อนาทิอนิธนปฺปวตฺตนฺติ ปุริมาย โกฏิยา อภาวโต อนาทิฯ อสติ ปฏิปกฺขาธิคเม สนฺตานวเสน อนุปจฺเฉเทน ปวตฺตนโต อนิธนปฺปวตฺตํฯ ยสฺมา ปน โมหชาลเหตุกานิ ทิฏฺฐิคตานิ โมหชาเล ปทาลิเต ปทาลิตานิ โหนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘เตจตฺตาลีสํ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา ญาณวชิรํ โมหชาลปฺปทาลน’’นฺติฯ

ตตฺถ ญาณวชิรนฺติ วชิรูปมญาณํฯ อฏฺฐ สมาปตฺติโย สมาปชฺชิตฺวา เตเชตฺวา ติกฺขสภาวํ อาปาทิตํ วิปสฺสนาญาณํ มคฺคญาณญฺจ ญาณวชิรํฯ อิทเมว หิ ญาณํ ภควโต ปวตฺตํ ‘‘มหาวชิรญาณ’’นฺติ วุจฺจติฯ ตํ ปน สสมฺภารํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘เตจตฺตาลีสํ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา’’ติ อาหฯ โมหชาลปฺปทาลนนฺติ ปุพฺพภาเค วิกฺขมฺภนวเสน มคฺคกฺขเณ สมุจฺเฉทวเสน อวิชฺชาภวตณฺหานํ ปทาลนํฯ อตีตาทิเภทภินฺเนสุ รูปาทีสุ สกอตฺตภาวาทีสุ จ สํสิพฺพนวเสน ปวตฺตนโต ชาลํ ภวตณฺหาฯ ตสฺสา หิ ตณฺหา ชาลินี สิพฺพินี ชาลนฺติ จ อธิวจนนฺติฯ เอวํ อตฺตกิลมถานุโยคกามสุขลฺลิกานุโยคทิฏฺฐิตณฺหาภินิเวสสสฺสตุจฺเฉทานํ นิทฺธารณวเสน โมหชาลปริยายวิเสสโต อวิชฺชาตณฺหา วิภชิตฺวา ยถานุสนฺธินา สํกิเลสปกฺขํ นิคเมนฺโต ‘‘เตน วุจฺจติ ปุพฺพา โกฏิ น ปญฺญายติ อวิชฺชาย จ ภวตณฺหาย จา’’ติ อาหฯ

[81] ‘‘ตตฺถ ทิฏฺฐิจริโต’’ติอาทินา โวทานปกฺขํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ สลฺเลขานุสนฺตตวุตฺตีติ อนุปทฺทุตสลฺเลขวุตฺติฯ กสฺมา? ยสฺมา สลฺเลเข ติพฺพคารโวฯ ทิฏฺฐิจริโต หิ ตโปชิคุจฺฉาทินา อนุปาเยนปิ เยภุยฺเยน กิเลสานํ สลฺเลขนาธิปฺปาเยน จรติ, ตสฺมา โส สาสเน ปพฺพชิโต ธุตธมฺมวเสน สลฺเลขปฏิปทํ ปูเรติฯ สิกฺขานุสนฺตตวุตฺตีติ อจฺฉิทฺทจตุปาริสุทฺธิสีลวุตฺติฯ ทิฏฺฐิยา สวิสเย ปญฺญาสทิสี ปวตฺตีติ โส วิสุชฺฌมาโน ปญฺญาธิโก โหตีติ อาห – ‘‘ทิฏฺฐิจริโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมนฺโต ธมฺมานุสารี ภวตี’’ติฯ ตณฺหาวเสน มิจฺฉาวิโมกฺโข โหตีติ ตณฺหาจริโต วิสุชฺฌมาโน สทฺธาธิโกว โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘ตณฺหาจริโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมนฺโต สทฺธานุสารี ภวตี’’ติฯ ทิฏฺฐิจริโต สุขาย ปฏิปทายาติอาทิ ปฏิปทานิทฺเทโส เหฏฺฐา เทสนาหารวิภงฺเค (เนตฺติ. 5 อาทโย) อาคโต เอว, อตฺโถปิ ตตฺถ สพฺพปฺปการโต วุตฺโต เอวฯ

อปุพฺพปเทสุ ปน วิเวจิยมาโนติ วิโมจิยมาโนฯ ปฏินิสฺสรตีติ นิยฺยาติ วิมุจฺจตีติ อตฺโถฯ ทนฺธญฺจ ธมฺมํ อาชานาตีติ ตณฺหาจริตสฺส มนฺทปญฺญสฺส วเสน วุตฺตํฯ ติกฺขปญฺโญ ปน ขิปฺปํ ธมฺมํ อาชานาตีติฯ ‘‘สตฺตาปิ ทุวิธา’’ติอาทินา อินฺทฺริยวิภาเคน ปุน ปฏิปทาวิภาคํ ทสฺเสติ, ตํ สุวิญฺเญยฺยํฯ

‘‘เย หิ เกจี’’ติอาทินา ตาสํ ปฏิปทานํ นิยฺยาเน ตีสุปิ กาเลสุ เอกนฺติกภาวํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ อิมาหิ เอว จตูหิ ปฏิปทาหีติ อิมาหิ เอว จตูหิ ปฏิปทาหิ, ตพฺพินิมุตฺตาย อญฺญาย ปฏิปทาย อภาวโตฯ จตุกฺกมคฺคนฺติ ปฏิปทาจตุกฺกํ, ปฏิปทา หิ มคฺโคติฯ อถ วา จตุกฺกมคฺคนฺติ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส จตุทฺทิสาสงฺขาตํ มคฺคํฯ ตา ปน จตสฺโส ทิสา ทิสาโลจนนเย อาคมิสฺสนฺติฯ กิมตฺถํ ปน จตุกฺกมคฺคํ ปญฺญเปนฺตีติ อาห ‘‘อพุธชนเสวิตายา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อพุธชนเสวิตายาติ อปณฺฑิตชนเสวิตายฯ พาลกนฺตายาติ พาลชนกามิตายฯ รตฺตวาสินิยาติ รตฺเตสุ ราคาภิภูเตสุ วสตีติ รตฺตวาสินี, ตสฺสาฯ นนฺทิยาติ ตตฺร ตตฺราภินนฺทนฏฺเฐน นนฺทีสงฺขาตายฯ อวฏฺฏนตฺถนฺติ สมุจฺฉินฺทนตฺถํฯ

อยํ วุจฺจติ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ภูมีติ อยํ ตณฺหาวิชฺชานํ วเสน สํกิเลสปกฺเข ทฺเว ทิสา สมถวิปสฺสนานํ วเสน โวทานปกฺเขปิ ทฺเว ทิสา จตุสจฺจโยชนา นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส สมุฏฺฐานตาย ภูมีติฯ

[82] เอวํ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ภูมิํ นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ ตสฺส ทิสาภูตธมฺเม นิทฺทิสนฺเตน ยสฺมา จสฺส ทิสาภูตธมฺเมสุ วุตฺเตสุ ทิสาโลจนนโย วุตฺโตเยว โหติ, ตสฺมา ‘‘เวยฺยากรเณสุ หิ เย กุสลากุสลา’’ติ ทิสาโลจนลกฺขณํ เอกเทเสน ปจฺจามสิตฺวา ‘‘เต ทุวิธา อุปปริกฺขิตพฺพา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ เตติ ทิสาภูตธมฺมาฯ ทุวิธาติ ‘‘อิเม สํกิเลสธมฺมา, อิเม โวทานธมฺมา’’ติ เอวํ ทุวิเธนฯ อุปปริกฺขิตพฺพาติ อุปปตฺติโต ปริโต อิกฺขิตพฺพา, ธมฺมยุตฺติโต ตํตํทิสาภาเวน เปกฺขิตพฺพา อาโลจิตพฺพาติ อตฺโถฯ

ยํ ปการํ สนฺธาย ‘‘ทุวิธา อุปปริกฺขิตพฺพา’’ติ วุตฺตํ, ตํ ทสฺเสติ ‘‘โลกวฏฺฏานุสารี จ โลกวิวฏฺฏานุสารี จา’’ติฯ ตสฺสตฺโถ – โลโก เอว วฏฺฏํ โลกวฏฺฏํฯ โลกวฏฺฏภาเวน อนุสรติ ปวตฺตตีติ โลกวฏฺฏานุสารี, สํกิเลสธมฺโมติ อตฺโถฯ โลกสฺส, โลกโต วา วิวฏฺฏํ โลกวิวฏฺฏํ, นิพฺพานํฯ ตํ อนุสรติ อนุโลมนวเสน คจฺฉตีติ โลกวิวฏฺฏานุสารี, โวทานธมฺโมติ อตฺโถฯ เตเนวาห – ‘‘วฏฺฏํ นาม สํสาโร, วิวฏฺฏํ นิพฺพาน’’นฺติฯ

ตํ กถํ ทฏฺฐพฺพนฺติ ตํ กถํ เกน ปกาเรน ทฏฺฐพฺพนฺติ เจ? อุปจเยนฯ ยถา กตํ กมฺมํ ผลทานสมตฺถํ โหติ, ตถา กตํ อุปจิตนฺติ วุจฺจติฯ เอวํ อุปจิตภาเว กมฺมํ นาม โหติ, วิปากวฏฺฏสฺส การณํ โหตีติ อตฺโถฯ สพฺเพปิ กิเลสา จตูหิ วิปลฺลาเสหิ นิทฺทิสิตพฺพา, ทสนฺนมฺปิ กิเลสานํ วิปลฺลาสเหตุภาวโตฯ เต กตฺถ ทฏฺฐพฺพาติ เต ปน วิปลฺลาสา กตฺถ ปสฺสิตพฺพาติ อาห – ‘‘ทส วตฺถุเก กิเลสปุญฺเช’’ติฯ ทสวิธการเณ กิเลสสมูเหติ อตฺโถฯ ตตฺถ กิเลสาปิ กิเลสวตฺถุ, กิเลสานํ ปจฺจยธมฺมาปิ กิเลสวตฺถุฯ เตสุ การณภาเวน ปุริมสิทฺธา กิเลสา ปรโต ปเรสํ กิเลสานํ ปจฺจยภาวโต กิเลสาปิ กิเลสวตฺถุฯ อโยนิโสมนสิกาโร, อโยนิโสมนสิการปริกฺขตา จ ธมฺมา กิเลสุปฺปตฺติเหตุภาวโต กิเลสปฺปจฺจยาปิ กิเลสวตฺถูติ ทฏฺฐพฺพํฯ

จตฺตาโร อาหาราติ เอตฺถ อาหารสีเสน ตพฺพิสยา กิเลสาปิ อธิปฺเปตาฯ จตสฺโส วิญฺญาณฏฺฐิติโยติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ‘‘ปฐเม อาหาเร’’ติอาทินา ทสวตฺถุเก กิเลสปุญฺเช ปุริมํ ปุริมํ ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส การณนฺติ ทสฺเสติฯ ตตฺถ ปฐเม อาหาเรติ วิสยภูเต ปฐเม อาหาเร ปฐโม วิปลฺลาโส ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ เสสาหาเรสุปิ เอเสว นโยฯ ปฐเม วิปลฺลาเสติ ปฐเม วิปลฺลาเส อปฺปหีเน สติ ปฐมํ อุปาทานํ ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ นิทฺเทเสเยว กถยิสฺสามฯ

[83] อิทานิ ทสวตฺถุกํ กิเลสปุญฺชํ ตณฺหาวิชฺชาวเสน ทฺเว โกฏฺฐาเส กโรนฺโต ‘‘โย จ กพฬีกาโร อาหาโร’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ กพฬีการาหารํ ผสฺสาหารญฺจ อปริชานนฺตสฺส ตณฺหาจริตสฺส ยถากฺกมํ กายเวทนาสุ ติพฺโพ ฉนฺทราโค โหติ, อิติ อุปกฺกิเลสสฺส ฉนฺทราคสฺส เหตุภาวโต โย จ กพฬีกาโร อาหาโร, โย จ ผสฺโส อาหาโร, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาติ วุตฺตาฯ ตถา มโนสญฺเจตนาหารํ วิญฺญาณาหารญฺจ อปริชานนฺโต ทิฏฺฐิจริโต เตสุ อตฺตสญฺญี นิจฺจสญฺญี จ โหตีติ วุตฺตนเยเนว เต ทิฏฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาติ วุตฺตาฯ ตถา ปุริมกา ทฺเว วิปลฺลาสา ปุริมกานิ เอว จ ทฺเว ทฺเวอุปาทานโยคคนฺถาสวโอฆสลฺลวิญฺญาณฏฺฐิติอคติคมนานิ ตณฺหาปธานตฺตา ตณฺหาสภาวตฺตา ตณฺหาวิสยตฺตา จ ตณฺหาจริตสฺส อุปกฺกิเลสาติ วุตฺตาฯ ปจฺฉิมกานิ ปน ตานิ ทิฏฺฐิปธานตฺตา ทิฏฺฐิสภาวตฺตา ทิฏฺฐิวิสยตฺตา จ ทิฏฺฐิจริตสฺส อุปกฺกิเลสาติ วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

[84] กพฬีกาเร อาหาเร ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโสติ จตูสุ อาหาเรสุ กพฬีกาเร อาหาเร จตูสุ จ วิปลฺลาเสสุ ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโส ทฏฺฐพฺโพ กพฬีการาหารสฺส อสุภสภาวตฺตา อสุภสมุฏฺฐานตฺตา จฯ ตถา ผสฺสาหารสฺส ทุกฺขสภาวตฺตา ทุกฺขปจฺจยตฺตา จ วิเสสโต ตตฺถ ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติ วิปลฺลาโสฯ ตถา เยภุยฺเยน สตฺตา วิญฺญาเณ นิจฺจสญฺญิโน, สงฺขาเรสุ จ อตฺตสญฺญิโน, เจตนาปธานา จ สงฺขาราติ วุตฺตํ – ‘‘วิญฺญาเณ อาหาเร…เป.… อตฺตาติ วิปลฺลาโส’’ติฯ

ปฐเม วิปลฺลาเส ฐิโต กาเม อุปาทิยตีติ ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปริเยสคฺคาหี กิเลสกาเมน วตฺถุกาเม ทฬฺหํ คณฺหาติ ฯ อิทํ วุจฺจติ กามุปาทานนฺติ ยํ ตถา กามานํ คหณํ, อิทํ วุจฺจติ กามุปาทานํฯ ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติ วิปริเยสคฺคาหี ‘‘สีลพฺพเตหิ อนาคเต ภววิสุทฺธีติ ตํ นิพฺพุติสุข’’นฺติ ทฬฺหํ คณฺหาติฯ ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติ วิปริเยสคฺคาหี ‘‘สพฺเพ ภวา นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา’’ติ สํสาราภินนฺทินิํ ภวทิฏฺฐิํ ทฬฺหํ คณฺหาติฯ ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติ วิปริเยสคฺคาหี ‘‘อสติ อตฺตนิ กสฺสิทํ กมฺมผลํ, ตสฺมา โส กโรติ, โส ปฏิสํเวเทตี’’ติ อตฺตทิฏฺฐิํ ทฬฺหํ คณฺหาตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ทุติเย วิปลฺลาเส ฐิโต’’ติอาทินาฯ

อยํ วุจฺจติ กามโยโคติ เยน กามราคสงฺขาเตน กามุปาทาเนน วตฺถุกาเมหิ สห สตฺโต สํโยชียติ, อยํ กามราโค ‘‘กามโยโค’’ติ วุจฺจติฯ อยํ วุจฺจติ ภวโยโคติ ยโต สีลพฺพตุปาทานสงฺขาเตน ภวุปาทาเนน ภเวน สห สตฺโต สํโยชียติ, อยํ ภวราโค ‘‘ภวโยโค’’ติ วุจฺจติฯ อยํ วุจฺจติ ทิฏฺฐิโยโคติ ยาย อเหตุกทิฏฺฐิอาทิสงฺขาตาย ปาปิกาย ทิฏฺฐิยา, สกฺกายทิฏฺฐิอาทิอวสิฏฺฐทิฏฺฐิยา จ สตฺโต ทุกฺเขน สห สํโยชียติ, อยํ ปาปิกา ทิฏฺฐิ ‘‘ทิฏฺฐิโยโค’’ติ วุจฺจติฯ อยํ วุจฺจติ อวิชฺชาโยโคติ ยาย อตฺตวาทุปาทาเนน สกลวฏฺฏทุกฺเขน จ สห สตฺโต สํโยชียติ, อยํ อวิชฺชา ‘‘อวิชฺชาโยโค’’ติ วุจฺจติฯ

ยสฺมา ปน กามโยคาทโย อภิชฺฌากายคนฺถาทีนํ ปจฺจยา โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘ปฐเม โยเค ฐิโต อภิชฺฌาย กายํ คนฺถตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อภิชฺฌาย กายํ คนฺถตีติ ปราภิชฺฌายนลกฺขณาย อภิชฺฌาย นามกายํ คนฺถติ ฆฏฺเฏตีติ อตฺโถฯ ตถา ภวปตฺถนาย อปฺปหีนตฺตา ภวทิฏฺฐิภวราควเสน อาฆาตวตฺถูสุ สตฺตา จิตฺตานิ ปทูเสนฺตีติ อาห – ‘‘ทุติเย โยเค ฐิโต พฺยาปาเทน กายํ คนฺถตี’’ติฯ ตถา ทิฏฺฐิวเสน อวิชฺชาวเสน จ สีลพฺพเตหิ สุชฺฌติ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺติ จ อภินิวิสตีติ อาห – ‘‘ตติเย…เป.… อิทํสจฺจาภินิเวเสน กายํ คนฺถตี’’ติฯ

ตสฺสาติ ตสฺส อภิชฺฌาทีหิ สมนฺนาคตสฺส ปุคฺคลสฺสฯ เอวํ คนฺถิตาติ เอวํ อภิชฺฌายนาทิวเสน นามกายํ คนฺถิตฺวา ฐิตาฯ

อาสวนฺตีติ อาสวภาเวน ปวตฺตนฺติฯ กุโต จ วุจฺจติ อาสวนฺตีติ กุโต ปน เหตุโต เต กิเลสา อาสวนฺตีติ อาสวเหตุํ ปุจฺฉติฯ ยสฺมา ปน กิเลสา กุสลปฺปวตฺติํ นิวาเรตฺวา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐนฺตา, มคฺเคน อสมุจฺฉินฺนา เอว วา อาสวานํ อุปฺปตฺติเหตุ โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘อนุสยโต วา ปริยุฏฺฐานโต วา’’ติ วุตฺตํฯ อภิชฺฌากายคนฺเถน กามาสโวติ อภิชฺฌากายคนฺเถน สิทฺเธน กามราคสภาวตฺตา กามาสโว สิทฺโธ โหติฯ กตฺถจิเทว วิสเย โทมนสฺสิโต ตปฺปฏิปกฺเข วิสเย ตพฺพิสยพหุเล จ ภเว ปตฺเถตีติ อาห – ‘‘พฺยาปาทกายคนฺเถน ภวาสโว’’ติฯ ปรามาสกายคนฺเถน ทิฏฺฐาสโวติ สีลพฺพตปรามาสกายคนฺเถน สิทฺเธน ตํสภาวตฺตา อปราปรํ วา ทิฏฺฐิโย คนฺเถนฺตสฺส ทิฏฺฐาสโว สิทฺโธ โหติฯ อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺเถน อวิชฺชาสโวติ ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ อภินิวิสนฺตสฺส อโยนิโสมนสิการโต อเนเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สทฺธิํ อวิชฺชาสโว อุปฺปชฺชติ, สพฺเพสํ วา อกุสลธมฺมานํ อวิชฺชาปุพฺพงฺคมตฺตา อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺเถน สิทฺเธน ตสฺส เหตุภูโต อวิชฺชาสโว สิทฺโธ โหติฯ

ยสฺมา ปน อาสวา เอว ปริพุทฺธา วฏฺฏสฺมิํ โอหนนฺติ โอสาเทนฺตีติ ‘‘โอฆา’’ติ วุจฺจนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘ตสฺส อิเม จตฺตาโร อาสวา’’ติอาทิฯ

อนุสยสหคตาติ อนุสยภาวํ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา คตา ปวตฺตา, อนุสยภูตา วาฯ อชฺฌาสยนฺติ จิตฺตํฯ อนุปวิฏฺฐาติ โอคาฬฺหาฯ หทยํ อาหจฺจ ติฏฺฐนฺตีติ จิตฺตสฺส อพฺภนฺตรสงฺขาตํ หทยํ อาหนฺตฺวา ติฏฺฐนฺติฯ ตถา หิ วุตฺตํ อฏฺฐสาลินิยํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 5) ‘‘อพฺภนฺตรฏฺเฐน หทย’’นฺติฯ เตน วุจฺจนฺติ สลฺลาติ ยสฺมา อชฺฌาสยํ อนุปวิฏฺฐา หทยํ อาหจฺจ ติฏฺฐนฺติ, เตน วุจฺจนฺติ ‘‘สลฺลา’’ติฯ ปีฬาชนนํ ทุรุทฺธรณตา จ สลฺลฏฺโฐฯ ‘‘เอโส เม อตฺตา’’ติ คหณมุเขน ‘‘เอโสหมสฺมี’’ติ คหณํ โหตีติ ทิฏฺฐิํ นิสฺสายปิ มานํ ชปฺเปนฺตีติ อาห ‘‘ทิฏฺโฐเฆน มานสลฺโล’’ติฯ

ปริยาทินฺนนฺติ อญฺญสฺส โอกาสํ อทตฺวา สมนฺตโต คหิตํฯ

จตูสุ ธมฺเมสุ สณฺฐหตีติ อารมฺมณปจฺจยตาย อารมฺมณภูเตสุ จตูสุ ธมฺเมสุ ปติฏฺฐหติฯ ตานิ สรูปโต ทสฺเสติ ‘‘รูเป เวทนาย สญฺญาย สงฺขาเรสู’’ติฯ นนฺทูปเสจเนนาติ โลภสหคตสฺส สมฺปยุตฺตา นนฺที สหชาตโกฏิยา , อิตรสฺส อุปนิสฺสยโกฏิยา อุปเสจนนฺติ นนฺทูปเสจนํ, เตน นนฺทูปเสจเนนฯ เกน ปน ตํ นนฺทูปเสจนนฺติ อาห – ‘‘ราคสลฺเลน นนฺทูปเสจเนน วิญฺญาเณนา’’ติฯ

ตตฺถ ราคสลฺเลนาติ ราคสลฺเลน เหตุภูเตน นนฺทูปเสจเนน วิญฺญาเณนาติ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํฯ รูปูปคา วิญฺญาณฏฺฐิตีติ รูปเมว อารมฺมณกรณวเสน อุปคนฺตพฺพโต, วิญฺญาณสฺส ปติฏฺฐาภาวโต จ รูปูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติฯ ติฏฺฐติ เอตฺถาติ ฐิติฯ ปญฺจโวการภวสฺมิญฺหิ อภิสงฺขารวิญฺญาณํ รูปกฺขนฺธํ นิสฺสาย ติฏฺฐติฯ โทสสลฺเลนาติ สหชาเตน โทสสลฺเลนฯ ยทา เวทนูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ วุจฺจติ, ตทา อุปนิสฺสยโกฏิยาว นนฺทิยา อุปสิตฺตํ วิญฺญาณํ ทฏฺฐพฺพํฯ เวทนาปิ โทมนสฺสเวทนาวฯ ยทา จ อุปนิสฺสยปจฺจยภูเตน โทสสลฺเลน เวทนูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ วุจฺจติ, ตทา สหชาตโกฏิยา, อุปนิสฺสยโกฏิยา วา นนฺทิยา อุปสิตฺตํ วิญฺญาณํ ทฏฺฐพฺพํฯ เวทนา ปน ติสฺโสปิ ติสฺสนฺนํ เวทนานํ อารมฺมณูปนิสฺสยภาวโตฯ ตตฺถ ปฐมนโย โทมนสฺสารมฺมณสฺส อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส วเสน วุตฺโตฯ ทุติโย สพฺพเวทนารมฺมณสฺส วเสนาปิ ทฏฺฐพฺพํฯ

มานสลฺเลนาติ มานสลฺเลน สหชาเตน, อุปนิสฺสยภูเตน วาฯ โมหสลฺเลนาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ จ อนาทิมติสํสาเร อิตฺถิปุริสา รูปาภิรามาติ ราคสลฺลวเสน ปฐมา วิญฺญาณฏฺฐิติ โยชิตาฯ สพฺพายปิ เวทนาย ทุกฺขปริยายสพฺภาวโต ทุกฺขาย จ โทโส อนุเสตีติ โทสสลฺลวเสน ทุติยา, สญฺญาวเสน ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มญฺญนา โหตีติ มานสลฺลวเสน ตติยา, สงฺขาเรสุ สมูหฆนํ ทุพฺพินิพฺโภคนฺติ โมหสลฺลวเสน จตุตฺถี วิญฺญาณฏฺฐิติ โยชิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

อุปตฺถทฺธนฺติ โอลุพฺภารมฺมณภูตาหิ วิญฺญาณฏฺฐิตีหิ อุปตฺถมฺภิตํฯ ตญฺจ กมฺมนฺติ ยํ ‘‘เจตนา เจตสิก’’นฺติ ปุพฺเพ (เนตฺติ. 82) วุตฺตํฯ อิเม จ กิเลสาติ อิเม จ ทสวตฺถุกา กิเลสาฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

[85] อิทานิ อาหาราทโย นยานํ สํกิเลสปกฺเข ทิสาภาเวน ววตฺถเปตุํ ‘‘อิมา จตสฺโส ทิสา’’ติอาทิ อารทฺธํ, ตํ อุตฺตานเมวฯ ปุน กพฬีกาโร อาหาโรติอาทิ อาหาราทีสุเยว ยสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา, ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ อารทฺธํฯ ตตฺถ ทสนฺนํ สุตฺตานนฺติ เอกเทเสสุ สมุทายโวหาเรน วุตฺตํฯ สมุทาเยสุ หิ ปวตฺตา สมญฺญา อวยเวสุปิ ทิสฺสติ , ‘‘ยถา ปโฏ ทฑฺโฒ, สมุทฺโท ทิฏฺโฐ’’ติ จฯ เอโก อตฺโถติ เอกสฺส อตฺถสฺส นิปฺผาทนโต วุตฺตํฯ พฺยญฺชนเมว นานนฺติ เอตฺถ พฺยญฺชนคฺคหเณน พฺยญฺชนตฺโถปิ คหิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ ทสหิปิ สุตฺตปเทหิ สวตฺถุกา ตณฺหา วุตฺตาฯ ตณฺหา จ ราคจริตํ ปุคฺคลํ ขิปฺปํ ทูเสตีติ อาห – ‘‘อิเม ราคจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา’’ติฯ ยถา จ ปฐมทิสาภาเวน วุตฺตธมฺมา ราคจริตสฺส อุปกฺกิเลสา, เอวํ ทุติยทิสาภาเวน วุตฺตธมฺมา โทสจริตสฺสฯ ตติยจตุตฺถทิสาภาเวน วุตฺตธมฺมา ยถากฺกมํ ทิฏฺฐิจริตสฺส มนฺทสฺส ติกฺขสฺส จ อุปกฺกิเลสา วุตฺตาฯ เตสํ อุปกฺกิเลสภาโว วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพฯ

อาหารวิปลฺลาสาทโย ยทิปิ สพฺเพหิ ตีหิ วิโมกฺขมุเขหิ ปุพฺพภาเค ยถารหํ ปริญฺเญยฺยา ปหาตพฺพา จฯ ยสฺส ปน ทุกฺขานุปสฺสนา ปุริเม อาหารทฺวเย ทุกฺขากาเรน พหุลํ ปวตฺตติ, ตสฺส วเสน โย จ กพฬีกาโร อาหาโร, โย จ ผสฺโส อาหาโร, อิเม อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปริญฺญํ คจฺฉนฺตีติ วุตฺตํฯ เอส นโย เสเสสุฯ เอวญฺเจตํ, น อญฺญถาฯ น หิ อริยมคฺคานํ วิย ปหาตพฺเพสุ วิโมกฺขมุขานํ ปริญฺเญยฺยปหาตพฺเพสุ โกจิ นิยโม สมฺภวติฯ อิติ สพฺเพ โลกวฏฺฏานุสาริโน ธมฺมา นิยฺยนฺติ, เต โลกา ตีหิ วิโมกฺขมุเขหีติ นิคมนํฯ ตสฺสตฺโถ – อิติ เอวํ วุตฺตปฺปการา สพฺเพ อาหาราทโย โลกสงฺขาตวฏฺฏานุสาริโน ธมฺมา เต โลกภูตา วฏฺฏโต นิยฺยนฺติ อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ ตีหิ วิโมกฺขมุเขหีติฯ

[86] เอวํ สํกิเลสปกฺเข ทิสาภูตธมฺเม นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ โวทานปกฺเข ทิสาภูตธมฺเม ทสฺเสตุํ ‘‘จตสฺโส ปฏิปทา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ทิพฺพพฺรหฺมอริยอาเนญฺชวิหาโรติ จตฺตาโร วิหาราฯ มานปฺปหานอาลยสมุคฺฆาตอวิชฺชาปหานภวูปสมา จตฺตาโร อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมาฯ สจฺจาธิฏฺฐานาทีนิ จตฺตาริ อธิฏฺฐานานิฯ ฉนฺทสมาธิภาวนาทโย จตสฺโส สมาธิภาวนาฯ

อินฺทฺริยสํวโร ตปสงฺขาโต ปุญฺญธมฺโม โพชฺฌงฺคภาวนา สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺคสงฺขาตํ นิพฺพานญฺจาติ จตฺตาโร สุขภาคิยา ธมฺมา เวทิตพฺพาติฯ

ปฐมา ปฏิปทาติอาทิ ปฏิปทาสติปฏฺฐานาทีนํ อเภทสนฺทสฺสนํฯ ยทิ เอวํ กสฺมา วิสุํ คหณํ กตนฺติ? ทสวตฺถุกสฺส กิเลสปุญฺชสฺส ปฏิปกฺขภาวทสฺสนตฺถํ ปฏิปทาทิทสกนิทฺเทโสฯ ตถา หิ วกฺขติ – ‘‘จตฺตาโร อาหารา เตสํ ปฏิปกฺโข จตสฺโส ปฏิปทา’’ติอาทิ (เนตฺติ. 87)ฯ กิญฺจาปิ จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ ‘‘อิทํ นาม สติปฏฺฐานํ อิมาย เอว ปฏิปทาย อิชฺฌตี’’ติ นิยโม นตฺถิ, ตถาปิ ปฐมาย ปฏิปทาย ปฐมํ สติปฏฺฐานํ สมฺภวตีติ สมฺภววเสน เอวํ วุตฺตํ – ‘‘ปฐมา ปฏิปทา, ปฐมํ สติปฏฺฐาน’’นฺติฯ ยสฺมา ปน อาหารวิปลฺลาสาทีนํ วิย ปฏิปทาสติปฏฺฐานาทีนํ อตฺถโต นานตฺตํ นตฺถิฯ สติปฏฺฐานานิเยว หิ ตถา ตถา ปฏิปชฺชมานานิ ทุกฺขาปฏิปทาทนฺธาภิญฺญาทินามกานิ โหนฺติ, ตสฺมา ยถา สํกิเลสปกฺเข ‘‘ปฐเม อาหาเร ปฐโม วิปลฺลาโส’’ติอาทินา อธิกรณเภเทน วุตฺตํ, เอวํ อธิกรณเภทํ อกตฺวา ‘‘ปฐมา ปฏิปทา, ปฐมํ สติปฏฺฐาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ

อนฺธสฺส ปพฺพตาโรหนํ วิย กทาจิเทว อุปฺปชฺชนกํ อจฺฉริยํ, อจฺฉราโยคฺคํ อจฺฉริยนฺติ โปราณาฯ อภูตปุพฺพํ ภูตนฺติ อพฺภุตํฯ อุภยมฺเปตํ วิมฺหยาวหสฺส อธิวจนํฯ น หิ มานปฺปหานาทิโต อญฺญํ ทุรภิสมฺภวตรํ วิมฺหนียญฺจ อุปลพฺภตีติ อธิติฏฺฐติ เอเตน, เอตฺถ วา อธิฏฺฐานมตฺตเมว วา ตนฺติ อธิฏฺฐานํฯ สจฺจญฺจ ตํ อธิฏฺฐานญฺจ, สจฺจสฺส วา อธิฏฺฐานํ, สจฺจํ อธิฏฺฐานํ เอตสฺสาติ วา สจฺจาธิฏฺฐานํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ สมาธิ เอว ภาเวตพฺพตาย สมาธิภาวนาฯ สุขํ ภชตีติ สุขภาคิโย, สุขภาคสฺส วา สุขโกฏฺฐาสสฺส หิโตติ สุขภาคิโยฯ เอกสฺสปิ สตฺตสฺส อสุภภาวนาทโย วิย เอกเทเส อวตฺติตฺวา อนวเสสปริยาทานโต นตฺถิ เอติสฺสา ปมาณนฺติ อปฺปมญฺญาฯ

ปฐมา ปฏิปทา ภาวิตา พหุลีกตา ปฐมํ สติปฏฺฐานํ ปริปูเรตีติ ปฐมาย ปฏิปทาย ภาวนาพหุลีกาโร ปฐมสฺส สติปฏฺฐานสฺส ภาวนาปาริปูรีติ อตฺโถฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ ยถา หิ อริยมคฺเค ภาวิเต สติปฏฺฐานาทโย โพธิปกฺขิยธมฺมา สพฺเพปิ ภาวิตา เอว โหนฺติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ

กายานุปสฺสนาย กามราคสฺส อุชุวิปจฺจนีกภาวโต ‘‘ปฐโม สติปฏฺฐาโน ภาวิโต พหุลีกโต กามปฏิปกฺขํ ปฐมํ ฌานํ ปริปูเรตี’’ติ วุตฺตํฯ ตถา ปีติปฏิสํเวทนาทิวเสน ปวตฺตมานํ ทุติยํ สติปฏฺฐานํ, สปฺปีติกสฺส ทุติยชฺฌานสฺส จิตฺตสฺส อภิปฺปโมทนวเสน ปวตฺตมานํ ตติยํ สติปฏฺฐานํ อุกฺกํสคตสุขสฺส ตติยชฺฌานสฺส อนิจฺจวิราคาทิวเสน ปวตฺติยา สงฺขาเรสุ อุเปกฺขกํ จตุตฺถํ สติปฏฺฐานํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิภาวโต จตุตฺถชฺฌานสฺส ปาริปูริยา สํวตฺตติฯ

ยสฺมา ปน รูปาวจรปฐมชฺฌานํ รูปาวจรสมาปตฺตีนํ, ทุติยชฺฌานํ พฺยาปาทวิตกฺกาทิทูรีภาเวน พฺรหฺมวิหารานํ, ตติยชฺฌานํ ปีติวิราเคน สุเขน วิปสฺสนาย อธิฏฺฐานภูตํ อริยวิหารานํ, จตุตฺถชฺฌานํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิอาเนญฺชปฺปตฺตํ อาเนญฺชวิหารานํ วิเสสโต ปจฺจโย โหติ, ตสฺมา ‘‘ปฐมํ ฌานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ ปฐมํ วิหารํ ปริปูเรตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิติ โย ยสฺส วิเสสปจฺจโย, โส ตํ ปริปูเรตีติ วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[87] อิทานิ ปฏิปทาทโย โวทานปกฺเข ทิสาภาเวน ววตฺถเปตุํ ‘‘ตตฺถ อิมา จตสฺโส ทิสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ ปุน ‘‘ปฐมา ปฏิปทา’’ติอาทิ ปฏิปทาจตุกฺกาทีสุ เยน ยสฺส ปุคฺคลสฺส โวทานํ, ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ อารทฺธํฯ ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ ยทิปิ ตีสุ วิโมกฺขมุเขสุ ‘‘อิทํ นาม วิโมกฺขมุขํ อิมาย เอว ปฏิปทาย อิชฺฌตี’’ติ นิยโม นตฺถิฯ เยสํ ปน ปุคฺคลานํ ปุริมาหิ ทฺวีหิ ปฏิปทาหิ อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน อริยมคฺคาธิคโมฯ ตถา ยสฺส ตติยาย ปฏิปทาย สุญฺญตวิโมกฺขมุเขน, ยสฺส จ จตุตฺถาย ปฏิปทาย อนิมิตฺตวิโมกฺขมุเขน อริยมคฺคาธิคโม, เตสํ ปุคฺคลานํ วเสน อยํ ปฏิปทาวิโมกฺขมุขสํสนฺทนาฯ สติปฏฺฐานาทีหิ วิโมกฺขมุขสํสนฺทนายปิ เอเสว นโยฯ

เตสํ วิกฺกีฬิตนฺติ เตสํ อสนฺตาสนชวปรกฺกมาทิวิเสสโยเคน สีหานํ พุทฺธานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ พุทฺธสาวกานญฺจ วิกฺกีฬิตํ วิหรณํฯ ยทิทํ อาหาราทิกิเลสวตฺถุสมติกฺกมนมุเขน สปรสนฺตาเน ปฏิปทาทิสมฺปาทนาฯ

อิทานิ อาหาราทีนํ ปฏิปทาทีหิ เยน สมติกฺกมนํ, ตํ เนสํ ปฏิปกฺขภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘จตฺตาโร อาหารา เตสํ ปฏิปกฺโข จตสฺโส ปฏิปทา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เตสํ ปฏิปกฺขภาโว ปหาตพฺพภาโว ปหายกภาโว จ อาหารวิญฺญาณฏฺฐิตีนญฺเจตฺถ ปหาตพฺพภาโว ตปฺปฏิพนฺธฉนฺทราควเสน ทฏฺฐพฺโพฯ ตตฺถ ‘‘วิกฺกีฬิตํ ภาวนา สจฺฉิกิริยา จา’’ติอาทิ ตสฺสายํ สงฺเขปตฺโถ – เตสํ วิกฺกีฬิตนฺติ เอตฺถ ยเทตํ วิกฺกีฬิตํ นาม ภาเวตพฺพานํ โพธิปกฺขิยธมฺมานํ ภาวนา, สจฺฉิกาตพฺพานํ ผลนิพฺพานานํ สจฺฉิกิริยา จฯ ตถา ปหาตพฺพสฺส ทสวตฺถุกสฺส กิเลสปุญฺชสฺส ตทงฺคาทิวเสน ปหานํ พฺยนฺตีกิริยา อนวเสสนนฺติฯ อิทานิ ตํ สงฺเขเปน ทสฺเสนฺโต ‘‘อินฺทฺริยาธิฏฺฐานํ วิกฺกีฬิตํ วิปริยาสานธิฏฺฐาน’’นฺติ อาหฯ

อินฺทฺริยาธิฏฺฐานนฺติ อินฺทฺริยานํ ปวตฺตนํ ภาวนา สจฺฉิกิริยา จฯ วิปริยาสานธิฏฺฐานนฺติ วิปลฺลาสานํ อปวตฺตนํ ปหานํ อนุปฺปาทนํฯ อินฺทฺริยานิ สทฺธมฺมโคจโรติ อินฺทฺริยานิ เจตฺถ สทฺธมฺมสฺส โคจรภูตานิ ปวตฺติเหตูติ อธิปฺเปตานิ สทฺธินฺทฺริยาทีนีติ อตฺโถฯ วิปริยาสา กิเลสโคจโรติ วิปลฺลาสา สํกิเลสปกฺขสฺส ปวตฺติฏฺฐานํ ปวตฺติเหตูติฯ อยํ วุจฺจติ สีหวิกฺกีฬิตสฺส นยสฺส ภูมีติ ยายํ ‘‘จตฺตาโร อาหารา’’ติอาทินา สํกิเลสปกฺเข ทสนฺนํ จตุกฺกานํ, ‘‘จตสฺโส ปฏิปทา’’ติอาทินา โวทานปกฺเขปิ ทสนฺนํ จตุกฺกานํ ตณฺหาจริตาทีนํ อุปกฺกิเลสโวทานวิภาวนามุเขน นิทฺธารณา, อยํ สีหวิกฺกีฬิตสฺส นยสฺส ภูมิ นามฯ

[88] อิทานิ อุคฺฆฏิตญฺญุอาทิปุคฺคลตฺตยวเสน ติปุกฺขลนยสฺส ภูมิํ วิภาเวตุกาโม ยสฺมา ปน นยานํ อญฺญมญฺญานุปฺปเวสสฺส อิจฺฉิตตฺตา สีหวิกฺกีฬิตนยโต ติปุกฺขลนโย นิคฺคจฺฉติ, ตสฺมา ปฏิปทาวิภาคโต จตฺตาโร ปุคฺคเล สีหวิกฺกีฬิตนยสฺส ภูมิํ นิทฺทิสิตฺวา ตโต เอว อุคฺฆฏิตญฺญุอาทิปุคฺคลตฺตเย นิทฺธาเรตุํ ‘‘ตตฺถ เย ทุกฺขาย ปฏิปทายา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อิเม ทฺเว ปุคฺคลาติ อิเม ปุริมานํ ทฺวินฺนํ ปฏิปทานํ วเสน ทฺเว ปุคฺคลาฯ เอส นโย อิตรตฺถาปิฯ ปุน ‘‘ตตฺถ เย ทุกฺขาย ปฏิปทายา’’ติอาทิ ยถาวุตฺตปุคฺคลจตุกฺกโต อุคฺฆฏิตญฺญุอาทิปุคฺคลตฺตยํ นิทฺธาเรตุํ วุตฺตํฯ ตตฺถ โย สาธารณายาติ ทุกฺขาปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย, สุขาปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย จ นิยฺยาตีติ สมฺพนฺโธฯ กถํ ปน ปฏิปทาทฺวยํ เอกสฺส สมฺภวตีติ? นยิทเมวํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอกสฺส ปุคฺคลสฺส เอกสฺมิํ ทฺเว ปฏิปทา สมฺภวนฺตีติฯ

ยถาวุตฺตาสุ ปน ทฺวีสุ ปฏิปทาสุ โย ยาย กายจิ นิยฺยาติ, อยํ วิปญฺจิตญฺญูติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ ยสฺมา ปน อฏฺฐสาลินิยํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 350) ปฏิปทา จลติ น จลตีติ วิจารณายํ ‘‘จลตี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา เอกสฺสปิ ปุคฺคลสฺส ฌานนฺตรมคฺคนฺตเรสุ ปฏิปทาเภโท อิจฺฉิโตวาติฯ

‘‘ตตฺถ ภควา’’ติอาทินา เทสนาวิภาเคหิปิ ตเมว ปุคฺคลวิภาคํ วิภาเวติฯ ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ ตตฺถ อธิจิตฺตนฺติ อธิจิตฺตสิกฺขญฺจาติ จ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐฯ เตน อธิจิตฺตสิกฺขญฺจ อธิปญฺญาสิกฺขญฺจ วิปญฺจิตญฺญุสฺส ปญฺญเปตีติ อตฺโถฯ อธิสีลนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อธิสีลสิกฺขํ อธิจิตฺตสิกฺขํ อธิปญฺญาสิกฺขญฺจาติ โยเชตพฺพํฯ

จตฺตาริ หุตฺวา ตีณิ ภวนฺตีติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ, จตฺตาโร ปุคฺคลา หุตฺวา ตโย ปุคฺคลา โหนฺตีติ อตฺโถฯ

อยํ สํกิเลโสติ อยํ อกุสลมูลาทิทฺวาทสตฺติกสงฺคโห สํกิลิสฺสติ เอเตนาติ สํกิเลโสติ กตฺวาฯ อิทํ โวทานนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ

ตีณิ หุตฺวา ทฺเว ภวนฺตีติ นนฺทิยาวฏฺฏนยสฺส ทิสาภูตธมฺมทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ เตเนวาห – ‘‘ตณฺหา จ อวิชฺชา จา’’ติอาทิ, ตํ สพฺพํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

กสฺมา ปเนตฺถ นยานํ อุทฺเทสานุกฺกเมน นิทฺเทโส น กโตติ? นยานํ นเยหิ สมฺภวทสฺสนตฺถํฯ ปฐมนยโต หิ ปุคฺคลาธิฏฺฐานวเสน ตติยนยสฺส, ตติยนยโต จ ทุติยนยสฺส สมฺภโวติ อิมสฺส วิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํ ปฐมนยานนฺตรํ ตติยนโย, ตติยนยานนฺตรญฺจ ทุติยนโย นิทฺทิฏฺโฐฯ ธมฺมาธิฏฺฐานวเสน ปน ตติยนยโต ทุติยนโย, ทุติยนยโต ปฐมนโยปิ สมฺภวตีติ อิมสฺส วิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํ อนฺเต ‘‘ตณฺหา จ อวิชฺชา จา’’ติอาทินา ปฐมนยสฺส ภูมิ ทสฺสิตาฯ เตเนว หิ ‘‘จตฺตาริ หุตฺวา ตีณิ ภวนฺติ, ตีณิ หุตฺวา ทฺเว ภวนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ

ยทิ เอวํ ‘‘ทฺเว หุตฺวา จตฺตาริ ภวนฺติ, ทฺเว หุตฺวา ตีณิ ภวนฺติ, ตีณิ หุตฺวา จตฺตาริ ภวนฺตี’’ติ อยมฺปิ นโย วตฺตพฺโพ สิยาติ? สจฺจเมตํ, อยํ ปน นโย อตฺถโต ทสฺสิโต เอวาติ กตฺวา น วุตฺโตฯ ยสฺมา ติณฺณํ อตฺถนยานํ อญฺญมญฺญํ อนุปฺปเวโส อิจฺฉิโต, สติ จ อนุปฺปเวเส ตโต วินิคฺคโมปิ สมฺภวติ เอวาติฯ อยญฺจ อตฺโถ เปฏโกปเทเสน วิภาเวตพฺโพฯ

ตตฺถายํ อาทิโต ปฏฺฐาย วิภาวนา – จตฺตาโร ปุคฺคลา ตณฺหาจริโต ทุวิโธ มุทินฺทฺริโย ติกฺขินฺทฺริโย จฯ ตถา ทิฏฺฐิจริโตติฯ ตตฺถ ตณฺหาจริโต มุทินฺทฺริโย ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย นิยฺยาติ, ติกฺขินฺทฺริโย ทุกฺขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย นิยฺยาติ, ทิฏฺฐิจริโต ปน มุทินฺทฺริโย สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย นิยฺยาติ, ติกฺขินฺทฺริโย สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย นิยฺยาติฯ อิติ อิมาสุ ปฏิปทาสุ ยถารหํ ฐิเตหิ ตณฺหาจริตทิฏฺฐิจริเตหิ จตฺตาโร อาหารา ตปฺปฏิพนฺธฉนฺทราคปฺปหาเนน ปหาตพฺพาฯ จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน ภาเวตฺวา จตฺตาโร วิปลฺลาสา ทฏฺฐพฺพาติ สพฺโพ ยถาวุตฺตนโย อนุคนฺตพฺโพฯ

ตตฺถายํ ปาฬิ – ตตฺถ เย ทิฏฺฐิจริตา สตฺตา, เต กาเมสุ โทสทิฏฺฐี, น จ เย กาเมสุ อนุสยา สมูหตา, เต อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติฯ เตสํ สตฺถา วา ธมฺมํ เทเสติ อญฺญตโร วา ครุฏฺฐานิโย สพฺรหฺมจารี ‘‘กาเมหิ นตฺถิ อตฺโถ’’ติ, เต จ ปุพฺเพเยว กาเมหิ อนตฺถิกา , อิติ กาเม อปฺปกสิเรน ปฏินิสฺสชฺชนฺติ, เต เจตสิเกน ทุกฺเขน อนชฺโฌสิตาฯ เตน วุจฺจติ ‘‘สุขา ปฏิปทา’’ติฯ เย ปน ตณฺหาจริตา สตฺตา, เต กาเมสุ อชฺโฌสิตา, เตสํ สตฺถา วา ธมฺมํ เทเสติ อญฺญตโร วา ภิกฺขุ ‘‘กาเมหิ นตฺถิ อตฺโถ’’ติ, เต ปิยรูปํ ทุกฺเขน ปฏินิสฺสชฺชนฺติฯ เตน วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขา ปฏิปทา’’ติฯ อิติ อิเม สพฺเพ สตฺตา ทฺวีสุ ปฏิปทาสุ สโมสรณํ คจฺฉนฺติ ทุกฺขายญฺจ สุขายญฺจฯ

ตตฺถ เย ทิฏฺฐิจริตา สตฺตา, เต ทฺวิธา ติกฺขินฺทฺริยา จ มุทินฺทฺริยา จฯ ตตฺถ เย ทิฏฺฐิจริตา สตฺตา ติกฺขินฺทฺริยา, เต สุเขน ปฏินิสฺสชฺชนฺติ, ขิปฺปญฺจ อภิสเมนฺติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สุขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา’’ติฯ ตตฺถ เย ทิฏฺฐิจริตา สตฺตา มุทินฺทฺริยา ปฐมํ ติกฺขินฺทฺริยํ อุปาทาย ทนฺธตรํ อภิสเมนฺติ, เต สุเขน ปฏินิสฺสชฺชนฺติ, ทนฺธญฺจ อภิสเมนฺติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สุขา ปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา’’ติฯ

ตตฺถ ตณฺหาจริตา สตฺตา ทุวิธา ติกฺขินฺทฺริยา จ มุทินฺทฺริยา จฯ ตตฺถ เย ตณฺหาจริตา สตฺตา ติกฺขินฺทฺริยา, เต ทุกฺเขน ปฏินิสฺสชฺชนฺติ, ขิปฺปญฺจ อภิสเมนฺติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุกฺขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา’’ติฯ ตตฺถ เย ตณฺหาจริตา สตฺตา มุทินฺทฺริยา ปฐมํ ติกฺขินฺทฺริยํ อุปาทาย ทนฺธตรํ อภิสเมนฺติ, เต ทุกฺเขน ปฏินิสฺสชฺชนฺติ, ทนฺธญฺจ อภิสเมนฺติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา’’ติฯ อิมา จตสฺโส ปฏิปทาโย อปญฺจมา อฉฏฺฐาฯ เย หิ เกจิ นิพฺพุตา นิพฺพายนฺติ นิพฺพายิสฺสนฺติ วา อิมาหิ จตูหิ ปฏิปทาหิ อนญฺญาหิ, อยํ ปฏิปทา จตุกฺกมคฺเคน กิเลเส นิทฺทิสติฯ ยา จตุกฺกมคฺเคน อริยธมฺเมสุ นิทฺทิสิตพฺพา, อยํ วุจฺจติ สีหวิกฺกีฬิโต นาม นโยฯ

ตตฺริเม จตฺตาโร อาหารา, จตฺตาโร วิปลฺลาสา อุปาทานา โยคา คนฺถา อาสวา โอฆา สลฺลา วิญฺญาณฏฺฐิติโย อคติคมนานีติ เอวํ อิมานิ สพฺพานิ ทส ปทานิฯ อยํ สุตฺตสฺส สํสนฺทนาฯ

จตฺตาโร อาหารา, ตตฺถ โย จ กพฬีกาโร อาหาโร, โย จ ผสฺโส อาหาโร, อิเม ตณฺหาจริเตน ปหาตพฺพาฯ ตตฺถ โย จ มโนสญฺเจตนาหาโร, โย จ วิญฺญาณาหาโร, อิเม ทิฏฺฐิจริเตน ปหาตพฺพาฯ

ตตฺถ ปฐโม อาหาโร ปฐโม วิปลฺลาโส, ทุติโย อาหาโร ทุติโย วิปลฺลาโส, ตติโย อาหาโร ตติโย วิปลฺลาโส, จตุตฺโถ อาหาโร จตุตฺโถ วิปลฺลาโส, อิเม จตฺตาโร วิปลฺลาสา อปญฺจมา อฉฏฺฐาฯ อิทญฺจ ปมาณา จตฺตาโร อาหาราฯ

ตตฺถ ปฐเม วิปลฺลาเส ฐิโต กาเม อุปาทิยติ, อิทํ กามุปาทานํฯ ทุติเย วิปลฺลาเส ฐิโต อนาคตํ ภวํ อุปาทิยติ, อิทํ สีลพฺพตุปาทานํฯ ตติเย วิปลฺลาเส ฐิโต วิปรีตทิฏฺฐิํ อุปาทิยติ, อิทํ ทิฏฺฐุปาทานํฯ จตุตฺเถ วิปลฺลาเส ฐิโต ขนฺเธ อตฺตโต อุปาทิยติ, อิทํ อตฺตวาทุปาทานํฯ

ตตฺถ กามุปาทาเน ฐิโต กาเม อภิชฺฌาย คนฺถติ, อยํ อภิชฺฌากายคนฺโถฯ สีลพฺพตุปาทาเน ฐิโต พฺยาปาทํ คนฺถติ, อยํ พฺยาปาทกายคนฺโถฯ ทิฏฺฐุปาทาเน ฐิโต ปรามาสํ คนฺถติ, อยํ ปรามาสกายคนฺโถฯ อตฺตวาทุปาทาเน ฐิโต ปปญฺเจนฺโต คนฺถติ, อยํ อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺโถฯ

ตสฺส คนฺถคนฺถิตา กิเลสา อาสวนฺติฯ กิํ ปน วุจฺจติ อาสวนฺตีติ? วิปฺปฏิสาราฯ เย วิปฺปฏิสารา, เต อนุสยาฯ ตตฺถ อภิชฺฌากายคนฺเถน กามาสโว, พฺยาปาทกายคนฺเถน ภวาสโว, ปรามาสกายคนฺเถน ทิฏฺฐาสโว, อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺเถน อวิชฺชาสโวฯ

เต จตฺตาโร อาสวา เวปุลฺลํ คตา โอฆา โหนฺติ, เตน วุจฺจนฺติ ‘‘โอฆา’’ติฯ ตตฺถ กามาสโว กาโมโฆ, ภวาสโว ภโวโฆ, อวิชฺชาสโว อวิชฺโชโฆ, ทิฏฺฐาสโว ทิฏฺโฐโฆฯ

เต จตฺตาโร โอฆา อาสยมนุปวิฏฺฐา อนุสยสหคตา วุจฺจนฺติ สลฺลาติ หทยมาหจฺจ ติฏฺฐนฺติฯ ตตฺถ กาโมโฆ ราคสลฺลํ, ภโวโฆ โทสสลฺลํ, อวิชฺโชโฆ โมหสลฺลํ, ทิฏฺโฐโฆ ทิฏฺฐิสลฺลํฯ

อิเมหิ จตูหิ สลฺเลหิ ปริยาทินฺนํ วิญฺญาณํ จตูสุ ธมฺเมสุ ติฏฺฐติ รูเป เวทนาย สญฺญาย สงฺขาเรสุฯ อิมา จตสฺโส วิญฺญาณฏฺฐิติโยฯ ตตฺถ ราคสลฺเลน นนฺทูปเสจนํ รูปูปคํ วิญฺญาณํ ติฏฺฐติฯ โทสสลฺเลน เวทนูปคํฯ โมหสลฺเลน สญฺญูปคํฯ ทิฏฺฐิสลฺเลน นนฺทูปเสจนํ สงฺขารูปคํ วิญฺญาณํ ติฏฺฐติฯ

จตูหิ วิญฺญาณฏฺฐิตีหิ จตุพฺพิธํ อคติํ คจฺฉนฺติ ฉนฺทา โทสา ภยา โมหาฯ ราเคน ฉนฺทา อคติํ คจฺฉติ, โทเสน โทสา อคติํ คจฺฉติ, โมเหน โมหา อคติํ คจฺฉติ, ทิฏฺฐิยา ภยา อคติํ คจฺฉติ, อิติ อิมานิ จ กมฺมานิ อิเม จ กิเลสา อยํ สํสารเหตุฯ

ตตฺถิมา จตสฺโส ทิสา กพฬีกาโร อาหาโร ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโส กามุปาทานํ กามโยโค อภิชฺฌากายคนฺโถ กามาสโว กาโมโฆ ราคสลฺลํ รูปูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ ฉนฺทา อคติคมนํ, อยํ ปฐมา ทิสาฯ

ผสฺโส อาหาโร ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติ วิปลฺลาโส สีลพฺพตุปาทานํ ภวโยโค พฺยาปาทกายคนฺโถ ภวาสโว ภโวโฆ โทสสลฺลํ เวทนูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ โทสา อคติคมนํ, อยํ ทุติยา ทิสาฯ

มโนสญฺเจตนาหาโร ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติ วิปลฺลาโส ทิฏฺฐุปาทานํ ทิฏฺฐิโยโค ปรามาสกายคนฺโถ ทิฏฺฐาสโว ทิฏฺโฐโฆ ทิฏฺฐิสลฺลํ สญฺญูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ ภยา อคติคมนํ, อยํ ตติยา ทิสาฯ

วิญฺญาณาหาโร ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติ วิปลฺลาโส อตฺตวาทุปาทานํ อวิชฺชาโยโค อิทํสจฺจาภินิเวโสกายคนฺโถ อวิชฺชาสโว อวิชฺโชโฆ โมหสลฺลํ สงฺขารูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ โมหา อคติคมนํ, อยํ จตุตฺถี ทิสาฯ อิติ อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ ปฐเมน ปเทน ปฐมาย ทิสาย อาโลกนํ, ทุติเยน ปเทน ทุติยาย ทิสาย, ตติเยน ปเทน ตติยาย ทิสาย, จตุตฺเถน ปเทน จตุตฺถิยา ทิสาย อาโลกนํ, อยํ วุจฺจติ ทิสา อาโลกนาฯ อิมินา นเยน สพฺเพ กิเลสา จตูสุ ปเทสุ ปกฺขิปิตพฺพาฯ อยํ อกุสลปกฺโขฯ

จตสฺโส ปฏิปทา, จตฺตาริ ฌานานิ, จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, จตฺตาโร วิหารา ทิพฺโพ พฺรหฺมา อริโย อาเนญฺโช, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา, จตฺตาโร อธิฏฺฐานา, จตฺตาโร สมาธโย ฉนฺทสมาธิ วีริยสมาธิ จิตฺตสมาธิ วีมํสาสมาธิ, จตฺตาโร ธมฺมา สุขภาคิยา นาญฺญตฺร โพชฺฌงฺคา นาญฺญตฺร ตปสา นาญฺญตฺร อินฺทฺริยสํวรา นาญฺญตฺร สพฺพนิสฺสคฺคา, จตฺตาริ อปฺปมาณานิฯ

ตตฺถ ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา ภาวิยมานา พหุลีกริยมานา ปฐมํ ฌานํ ปริปูเรติ, ปฐมํ ฌานํ ปริปุณฺณํ ปฐมํ สติปฏฺฐานํ ปริปูเรติ, ปฐมํ สติปฏฺฐานํ ปริปุณฺณํ ปฐมํ วิหารํ ปริปูเรติ, ปฐโม วิหาโร ปริปุณฺโณ ปฐมํ สมฺมปฺปธานํ ปริปูเรติ, ปฐมํ สมฺมปฺปธานํ ปริปุณฺณํ ปฐมํ อจฺฉริยํ อพฺภุตํ ธมฺมํ ปริปูเรติ, ปฐโม อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม ปริปุณฺโณ ปฐมํ อธิฏฺฐานํ ปริปูเรติ, ปฐมํ อธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณํ ฉนฺทสมาธิํ ปริปูเรติ, ฉนฺทสมาธิ ปริปุณฺโณ อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรติ, อินฺทฺริยสํวโร ปริปุณฺโณ ปฐมํ อปฺปมาณํ ปริปูเรติฯ เอวํ ยาว สพฺพนิสฺสคฺคา จตุตฺถํ อปฺปมาณํ ปริปูเรติฯ

ตตฺถ ปฐมา จ ปฏิปทา ปฐมญฺจ ฌานํ ปฐมญฺจ สติปฏฺฐานํ ทิพฺโพ จ วิหาโร ปฐมญฺจ สมฺมปฺปธานํ ปฐโม จ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม สจฺจาธิฏฺฐานญฺจ ฉนฺทสมาธิ จ อินฺทฺริยสํวโร จ เมตฺตา จ อปฺปมาณํฯ อยํ ปฐมา ทิสาฯ

ทุติยา จ ปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา ทุติยญฺจ ฌานํ ทุติยญฺจ สติปฏฺฐานํ พฺรหฺมา จ วิหาโร ทุติยญฺจ สมฺมปฺปธานํ ทุติโย จ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม จาคาธิฏฺฐานญฺจ จิตฺตสมาธิ จ ตโป จ กรุณา จ อปฺปมาณํฯ อยํ ทุติยา ทิสาฯ

ตติยา จ ปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา ตติยญฺจ ฌานํ ตติยญฺจ สติปฏฺฐานํ อริโย จ วิหาโร ตติยญฺจ สมฺมปฺปธานํ ตติโย จ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม สจฺจาธิฏฺฐานญฺจ วีริยสมาธิ จ โพชฺฌงฺคา จ มุทิตา จ อปฺปมาณํฯ อยํ ตติยา ทิสาฯ

จตุตฺถี จ ปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา จตุตฺถญฺจ ฌานํ จตุตฺถญฺจ สติปฏฺฐานํ อาเนญฺโช จ วิหาโร จตุตฺถญฺจ สมฺมปฺปธานํ จตุตฺโถ จ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม อุปสมาธิฏฺฐานญฺจ วีมํสาสมาธิ จ สพฺพนิสฺสคฺโค จ อุเปกฺขา จ อปฺปมาณํฯ อยํ จตุตฺถี ทิสาฯ อิมาสํ จตุนฺนํ ทิสานํ ยา อาโลกนา, อยํ วุจฺจติ ทิสาโลจโน นาม นโยฯ

ตตฺถายํ โยชนา – จตฺตาโร จ อาหารา, จตสฺโส จ ปฏิปทา, จตฺตาโร จ วิปลฺลาสา, จตฺตาโร จ สติปฏฺฐานา, จตฺตาริ จ อุปาทานานิ, จตฺตาริ จ ฌานานิ, จตฺตาโร จ โยคา, จตฺตาโร จ วิหารา, จตฺตาโร จ คนฺถา, จตฺตาโร จ สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร จ อาสวา, จตฺตาโร จ อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา, จตฺตาโร จ โอฆา, จตฺตาริ จ อธิฏฺฐานานิ, จตฺตาริ จ สลฺลานิ, จตฺตาโร จ สมาธโย, จตสฺโส จ วิญฺญาณฏฺฐิติโย, จตฺตาโร จ สุขภาคิยา ธมฺมา, จตฺตาริ จ อคติคมนานิ จตฺตาริ จ อปฺปมาณานิฯ อิติ กุสลากุสลานํ ปกฺขปฏิปกฺขวเสน โยชนาฯ อยํ สีหวิกฺกีฬิเต ทิสาโลจโน นโยฯ

ตสฺส จตฺตาริ สามญฺญผลานิ ปริโยสานํ, ตตฺถ ปฐมาย ทิสาย โสตาปตฺติผลํ ปริโยสานํ, ทุติยาย สกทาคามิผลํ, ตติยาย อนาคามิผลํ, จตุตฺถิยา อรหตฺตผลํ ปริโยสานนฺติฯ

ตตฺถ กตโม ติปุกฺขลนโย? ปฏิปทาวิภาเคน จตูสุ ปุคฺคเลสุ โย สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย นิยฺยาติ, อยํ อุคฺฆฏิตญฺญูฯ โย สุขาย วา ปฏิปทาย, ทนฺธาภิญฺญาย, ทุกฺขาย วา ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย นิยฺยาติ, อยํ วิปญฺจิตญฺญูฯ โย ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย นิยฺยาติ, อยํ เนยฺโยฯ อิติ จตฺตาโร หุตฺวา ตโย โหนฺติฯ

ตตฺถ อุคฺฆฏิตญฺญุสฺส สมถปุพฺพงฺคมา วิปสฺสนา สปฺปายา ฯ เนยฺยสฺส วิปสฺสนาปุพฺพงฺคโม สมโถ, วิปญฺจิตญฺญุสฺส สมถวิปสฺสนา ยุคนทฺธาฯ อุคฺฆฏิตญฺญุสฺส มุทุกา เทสนา, เนยฺยสฺส ติกฺขา เทสนา, วิปญฺจิตญฺญุสฺส ติกฺขมุทุกา เทสนาฯ

อุคฺฆฏิตญฺญุสฺส อธิปญฺญาสิกฺขา, วิปญฺจิตญฺญุสฺส อธิจิตฺตสิกฺขา จ อธิปญฺญาสิกฺขา จ, เนยฺยสฺส อธิสีลสิกฺขา จ อธิจิตฺตสิกฺขา จ อธิปญฺญาสิกฺขา จฯ อิติ อิเมสํ ปุคฺคลานํ จตูหิ ปฏิปทาหิ นิยฺยานํฯ

ตตฺถายํ สํกิเลสปกฺโข, ตีณิ อกุสลมูลานิ, ตโย ผสฺสา, ติสฺโส เวทนา, ตโย อุปวิจารา, ตโย กิเลสา, ตโย วิตกฺกา, ตโย ปริฬาหา, ตีณิ สงฺขตลกฺขณานิ, ติสฺโส ทุกฺขตาฯ

ตีณิ อกุสลมูลานีติ โลโภ อกุสลมูลํ, โทโส อกุสลมูลํ, โมโห อกุสลมูลํฯ ตโย ผสฺสาติ สุขเวทนีโย ผสฺโส, ทุกฺขเวทนีโย ผสฺโส, อทุกฺขมสุขเวทนีโย ผสฺโสฯ ติสฺโส เวทนาติ สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนาฯ ตโย อุปวิจาราติ โสมนสฺสูปวิจาโร, โทมนสฺสูปวิจาโร, อุเปกฺขูปวิจาโรฯ ตโย กิเลสาติ โลโภ, โทโส, โมโหฯ ตโย วิตกฺกาติ กามวิตกฺโก, พฺยาปาทวิตกฺโก, วิหิํสาวิตกฺโกฯ ตโย ปริฬาหาติ ราคโช, โทสโช, โมหโชฯ ตีณิ สงฺขตลกฺขณานีติ อุปฺปาโท, ฐิติ, วโยฯ ติสฺโส ทุกฺขตาติ ทุกฺขทุกฺขตา, วิปริณามทุกฺขตา, สงฺขารทุกฺขตาฯ

ตตฺถ โลโภ อกุสลมูลํ มนาปิเกน อารมฺมเณน สมุฏฺฐหติฯ ตเทว มนาปิการมฺมณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขเวทนีโย ผสฺโส, สุขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขา เวทนา, สุขํ เวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ โสมนสฺสูปวิจาโร, โสมนสฺสูปวิจารํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ราโค, ราคํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ กามวิตกฺโก, กามวิตกฺกํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ราคโช ปริฬาโห, ราคชํ ปริฬาหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อุปฺปาโท สงฺขตลกฺขณํ, อุปฺปาทํ สงฺขตลกฺขณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ วิปริณามทุกฺขตาฯ

โทโส อกุสลมูลํ อมนาปิเกน อารมฺมเณน สมุฏฺฐหติฯ

ตเทว อมนาปิการมฺมณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ทุกฺขเวทนีโย ผสฺโส, ทุกฺขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ทุกฺขา เวทนา, ทุกฺขํ เวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ โทมนสฺสูปวิจาโร, โทมนสฺสูปวิจารํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ โทโส, โทสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ พฺยาปาทวิตกฺโก, พฺยาปาทวิตกฺกํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ โทสโช ปริฬาโห, โทสชํ ปริฬาหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ สงฺขตลกฺขณํ, ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ สงฺขตลกฺขณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ทุกฺขทุกฺขตาฯ

โมโห อกุสลมูลํ อุเปกฺขาฐานิยํ อารมฺมเณน สมุฏฺฐหติฯ ตเทว อุเปกฺขาฐานิยํ อารมฺมณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อทุกฺขมสุขเวทนีโย ผสฺโส, อทุกฺขมสุขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อทุกฺขมสุขา เวทนา, อทุกฺขมสุขํ เวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขูปวิจาโร, อุเปกฺขูปวิจารํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ โมโห, โมหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ วิหิํสาวิตกฺโก, วิหิํสาวิตกฺกํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ โมหโช ปริฬาโห, โมหชํ ปริฬาหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ วโย สงฺขตลกฺขณํ, วยํ สงฺขตลกฺขณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สงฺขารทุกฺขตาฯ อิติ อยํ ตีหิ อากาเรหิ กิเลสานํ นิทฺเทโสฯ โย โกจิ อกุสลปกฺโข, สพฺโพ โส ตีสุ อกุสลมูเลสุ สโมสรตีติฯ

ตตฺถ กตโม กุสลปกฺโข? ตีณิ กุสลมูลานิ อโลโภ, อโทโส, อโมโหฯ ติสฺโส ปญฺญา สุตมยี, จินฺตามยี, ภาวนามยีฯ ตโย สมาธี สวิตกฺกสวิจาโร, อวิตกฺกวิจารมตฺโต, อวิตกฺกอวิจาโรฯ ติสฺโส สิกฺขา อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา , อธิปญฺญาสิกฺขาฯ ตีณิ นิมิตฺตานิ สมถนิมิตฺตํ, ปคฺคหนิมิตฺตํ, อุเปกฺขานิมิตฺตํฯ ตโย วิตกฺกา เนกฺขมฺมวิตกฺโก, อพฺยาปาทวิตกฺโก, อวิหิํสาวิตกฺโกฯ ตีณิ อินฺทฺริยานิ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ, อญฺญินฺทฺริยํ, อญฺญาตาวินฺทฺริยํฯ ตโย อุปวิจารา เนกฺขมฺมูปวิจาโร, อพฺยาปาทูปวิจาโร, อวิหิํสูปวิจาโร ติสฺโส เอสนา กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนาฯ ตโย ขนฺธา สีลกฺขนฺโธ, สมาธิกฺขนฺโธ, ปญฺญากฺขนฺโธฯ

ตตฺถ อโลโภ กุสลมูลํ สุตมยิปญฺญํ ปริปูเรติฯ

สุตมยิ ปญฺญา ปริปุณฺณา สวิตกฺกสวิจารํ สมาธิํ ปริปูเรติ, สวิตกฺกสวิจาโร สมาธิ ปริปุณฺโณ อธิสีลสิกฺขํ ปริปูเรติ, อธิสีลสิกฺขา ปริปุณฺณา สมถนิมิตฺตํ ปริปูเรติ, สมถนิมิตฺตํ ปริปุณฺณํ เนกฺขมฺมวิตกฺกํ ปริปูเรติ, เนกฺขมฺมวิตกฺโก ปริปุณฺโณ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ ปริปูเรติ, อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ ปริปุณฺณํ เนกฺขมฺมสิตูปวิจารํ ปริปูเรติ, เนกฺขมฺมูปวิจารํ ปริปุณฺโณ กาเมสนํ ปชหติฯ กาเมสนปฺปหานํ สีลกฺขนฺธํ ปริปูเรติฯ

อโทโส กุสลมูลํ จินฺตามยิปญฺญํ ปริปูเรติ, จินฺตามยิปญฺญา ปริปุณฺณา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ สมาธิํ ปริปูเรติ, อวิตกฺกวิจารมตฺโต สมาธิ ปริปุณฺโณ อธิจิตฺตสิกฺขํ ปริปูเรติ, อธิจิตฺตสิกฺขา ปริปุณฺณา อุเปกฺขานิมิตฺตํ ปริปูเรติ, อุเปกฺขานิมิตฺตํ ปริปุณฺณํ อพฺยาปาทวิตกฺกํ ปริปูเรติ, อพฺยาปาทวิตกฺโก ปริปุณฺโณ อญฺญินฺทฺริยํ ปริปูเรติ, อญฺญินฺทฺริยํ ปริปุณฺณํ อพฺยาปาทูปวิจารํ ปริปูเรติ, อพฺยาปาทูปวิจาโร ปริปุณฺโณ ภเวสนํ ปชหติ, ภเวสนปฺปหานํ สมาธิกฺขนฺธํ ปริปูเรติฯ

อโมโห กุสลมูลํ ภาวนามยิปญฺญํ ปริปูเรติ, ภาวนามยิปญฺญา ปริปุณฺณา อวิตกฺกอวิจารํ สมาธิํ ปริปูเรติ, อวิตกฺกอวิจาโร สมาธิ ปริปุณฺโณ อธิปญฺญาสิกฺขํ ปริปูเรติ, อธิปญฺญาสิกฺขา ปริปุณฺณา ปคฺคหนิมิตฺตํ ปริปูเรติ, ปคฺคหนิมิตฺตํ ปริปุณฺณํ อวิหิํสาวิตกฺกํ ปริปูเรติ, อวิหิํสาวิตกฺโก ปริปุณฺโณ อญฺญาตาวินฺทฺริยํ ปริปูเรติ, อญฺญาตาวินฺทฺริยํ ปริปุณฺณํ อวิหิํสูปวิจารํ ปริปูเรติ, อวิหิํสูปวิจาโร ปริปุณฺโณ พฺรหฺมจริเยสนํ ปริปูเรติ, พฺรหฺมจริเยสนา ปริปุณฺณา ปญฺญากฺขนฺธํ ปริปูเรติฯ

อิติ อิเม ตโย ธมฺมา อกุสลปกฺขิกา กุสลปกฺขิกา จ ติกนิทฺเทเสหิ นิทฺทิฏฺฐา ติปุกฺขลนยสฺส ทิสา นามฯ ตสฺส ปริโยสานํ ตโย วิโมกฺขา อปฺปณิหิโต สุญฺญโต อนิมิตฺโต, อยํ ติปุกฺขโล นาม ทุติโย นโยฯ

ตตฺถ เย อิเม ตโย ปุคฺคลา อุคฺฆฏิตญฺญู วิปญฺจิตญฺญู เนยฺโยติ อิเมสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ ทฺเว ปุคฺคลา สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย, สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย จ นิยฺยนฺติ, ทฺเวเยว ปุคฺคลา ทุกฺขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย, ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย จ นิยฺยนฺติ, อิเม จตฺตาโรฯ เต วิเสเสน ทฺเว โหนฺติ ทิฏฺฐิจริโต จ ตณฺหาจริโต จฯ

อิเม จตฺตาโร หุตฺวา ตโย โหนฺติ, ตโย หุตฺวา ทฺเว โหนฺติฯ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ อยํ สํกิเลโส – อวิชฺชา จ ตณฺหา จ อหิรีกญฺจ อโนตฺตปฺปญฺจ อสติ จ อสมฺปชญฺญญฺจ นีวรณานิ จ สํโยชนานิ จ อชฺโฌสานญฺจ อภินิเวโส จ อหํกาโร จ มมํกาโร จ อสฺสทฺธิยญฺจ โทวจสฺสตา จ โกสชฺชญฺจ อโยนิโสมนสิกาโร จ วิจิกิจฺฉา จ อวิชฺชา จ อสทฺธมฺมสฺสวนญฺจ อสมาปตฺติ จฯ

ตตฺถ อวิชฺชา จ อหิรีกญฺจ อสติ จ นีวรณานิ จ อชฺโฌสานญฺจ อหํกาโร จ อสฺสทฺธิยญฺจ โกสชฺชญฺจ วิจิกิจฺฉา จ อสทฺธมฺมสฺสวนญฺจ, อยํ เอกา ทิสาฯ

ตณฺหา จ อโนตฺตปฺปญฺจ อสมฺปชญฺญญฺจ สํโยชนานิ จ อภินิเวโส จ มมํกาโร จ โทวจสฺสตา จ อโยนิโสมนสิกาโร จ อวิชฺชา จ อสมาปตฺติ จ, อยํ ทุติยา ทิสาฯ ทสนฺนํ ทุกานํ ทส ปทานิ ปฐมา ทิสาติ กาตพฺพานิฯ สํขิตฺเตน อตฺถํ ญาเปนฺติ ปฏิปกฺเข กณฺหปกฺขสฺส ทสนฺนํ ทุกานํ ทส ปทานิ ทุติยกานิ, อยํ ทุติยา ทิสาฯ

ตตฺถ กตโม กุสลปกฺโข? สมโถ จ วิปสฺสนา จ วิชฺชา จ จรณญฺจ สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ หิรี จ โอตฺตปฺปญฺจ อหํการปฺปหานญฺจ มมํการปฺปหานญฺจ สมฺมาวายาโม จ โยนิโสมนสิกาโร จ สมฺมาสติ จ สมฺมาสมาธิ จ ปญฺญา จ นิพฺพิทา จ สมาปตฺติ จ สทฺธมฺมสฺสวนญฺจ โสมนสฺสญฺจ ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ จฯ

ทสนฺนํ ทุกานํ สมถาทีนิ โสมนสฺสปริโยสานานิ ปฐมานิ ทส ปทานิ ปฐมา ทิสา, วิปสฺสนาทีนิ ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติปริโยสานานิ ทุติยานิ ทส ปทานิ ทุติยา ทิสาฯ อิติ อกุสลปกฺเข กุสลปกฺเข จ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส จตสฺโส ทิสาฯ

ตาสุ กุสลปกฺเข สมถาทีหิ อกุสลปกฺเข ตณฺหาทโย ปหานํ คจฺฉนฺติ, เตสํ ปหานา ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ, กุสลปกฺเข วิปสฺสนาทีหิ อกุสลปกฺเข อวิชฺชาทโย ปหานํ คจฺฉนฺติ, เตสํ ปหานา อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติฯ อิติ อิมา ทฺเว วิมุตฺติโย นนฺทิยาวฏฺฏนเย ปริโยสานํฯ

ตตฺถ ตณฺหา อวิชฺชา สมโถ วิปสฺสนาติ จตฺตาริ ปทานิ, เตสุ อฏฺฐารส มูลปทานิ สโมสรนฺติฯ กถํ? สมโถ จ อโลโภ จ อโทโส จ อสุภสญฺญา จ ทุกฺขสญฺญา จาติ อิมานิ ปญฺจ ปทานิ สมถํ ภชนฺติ, วิปสฺสนา จ อโมโห จ อนิจฺจสญฺญา จ อนตฺตสญฺญา จาติ อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ วิปสฺสนํ ภชนฺติฯ เอวํ นว ปทานิ กุสลานิ ทฺวีสุ ปเทสุ สโมสรนฺติฯ ตณฺหา จ โลโภ จ โทโส จ สุภสญฺญา จ สุขสญฺญา จาติ อิมานิ ปญฺจ ปทานิ ตณฺหํ ภชนฺติ, อวิชฺชา จ โมโห จ นิจฺจสญฺญา จ อตฺตสญฺญา จาติ อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ อวิชฺชํ ภชนฺติฯ เอวํ นว ปทานิ อกุสลานิ ทฺวีสุ ปเทสุ สโมสรนฺติฯ อิติ ติปุกฺขโล จ สีหวิกฺกีฬิโต จ นนฺทิยาวฏฺฏนยํ อนุปฺปวิสนฺติฯ

กถํ ติปุกฺขเล นเย อิตเร ทฺเว นยา อนุปฺปวิสนฺติ? วิปสฺสนา จ อโมโห จ อนิจฺจสญฺญา จ อนตฺตสญฺญา จาติ อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ อโมโห, สมโถ จ อโลโภ จ อสุภสญฺญา จ ทุกฺขสญฺญา จาติ อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ อโลโภ, อโทโส อโทโส เอวฯ เอวํ นว ปทานิ กุสลานิ ตีสุ ปเทสุ สโมสรนฺติฯ ตณฺหา จ โลโภ จ สุภสญฺญา จ สุขสญฺญา จาติ อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ โลโภ, อวิชฺชา จ โมโห จ นิจฺจสญฺญา จ อตฺตสญฺญา จาติ อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ โมโห, โทโส โทโส เอวฯ เอวํ นว ปทานิ อกุสลานิ ตีสุ ปเทสุ สโมสรนฺติฯ อิติ ติปุกฺขเล นเย อิตเร ทฺเว นยา อนุปฺปวิสนฺติฯ

กถํ จตูสุ ปเทสุ อฏฺฐารส มูลปทานิ สโมสรนฺติ? ตณฺหา จ สุภสญฺญา จ, อยํ ปฐโม วิปลฺลาโสฯ โลโภ จ สุขสญฺญา จ, อยํ ทุติโย วิปลฺลาโสฯ อวิชฺชา จ นิจฺจสญฺญา จ, อยํ ตติโย วิปลฺลาโสฯ โมโห จ อตฺตสญฺญา จ, อยํ จตุตฺโถ วิปลฺลาโสฯ อิติ นว ปทานิ อกุสลานิ จตูสุ ปเทสุ สโมสรนฺติฯ สมโถ จ อสุภสญฺญา จ ปฐมํ สติปฏฺฐานํ, อโลโภ จ ทุกฺขสญฺญา จ ทุติยํ สติปฏฺฐานํ, วิปสฺสนา จ อนิจฺจสญฺญา จ ตติยํ สติปฏฺฐานํ, อโมโห จ อนตฺตสญฺญา จ จตุตฺถํ สติปฏฺฐานํฯ อิติ นว ปทานิ กุสลานิ จตูสุ ปเทสุ สโมสรนฺติฯ เอวํ สีหวิกฺกีฬิตนเย อิตเร ทฺเว นยา อนุปฺปวิสนฺติฯ

ติณฺณญฺหิ นยานํ ยา ภูมิโย โคจโร, โส เอเกกํ นยํ อนุปฺปวิสติฯ ตสฺมา เอเกกสฺส นยสฺส อกุสเล วา ธมฺเม วิญฺญาเต กุสเล วา ปฏิปกฺโข อนฺเวสิตพฺโพฯ ปฏิปกฺขํ อนฺเวสิตฺวา โส นโย นิทฺทิสิตพฺโพฯ ตมฺหิ นเย นิทฺทิฏฺเฐ ยถา เอกมฺหิ นเย อิตเรสํ นยานํ มูลปทานิ อนุปฺปวิฏฺฐานิ, ตโต ตโต นีหริตฺวา นิทฺทิสิตพฺพานิฯ เอเกกสฺมิญฺหิ นเย อฏฺฐารส มูลปทานิ อนุปฺปวิฏฺฐานิฯ

ตตฺถ เอเกกสฺมิํ ธมฺเม วิญฺญาเต สพฺเพ ธมฺมา วิญฺญาตา โหนฺติฯ อิเมสํ ติณฺณํ นยานํ สีหวิกฺกีฬิตสฺส นยสฺส จตฺตาริ ผลานิ ปริโยสานํ ปฐมาย ทิสาย ปฐมํ ผลํ, ทุติยาย ทิสาย ทุติยํ ผลํ, ตติยาย ทิสาย ตติยํ ผลํ, จตุตฺถาย ทิสาย จตุตฺถํ ผลํ ปริโยสานํฯ

ติปุกฺขลสฺส นยสฺส ตโย วิโมกฺขา ปริโยสานํ ปฐมาย ทิสาย อปฺปณิหิโต, ทุติยาย สุญฺญโต, ตติยาย อนิมิตฺโต วิโมกฺโข ปริโยสานํฯ

นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ทฺเว วิมุตฺติโย ปริโยสานํ ปฐมาย ทิสาย ตณฺหาวิราคา เจโตวิมุตฺติ, ทุติยาย ทิสาย อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติ ปริโยสานํฯ อิเมสุ ตีสุ นเยสุ ยา อฏฺฐารสนฺนํ ปทานํ อาโลจนา, อยํ ทิสาโลจโน นโยฯ ยา อาโลเกตฺวา กุสลปกฺเข อกุสลปกฺเข จ ‘‘อยํ ธมฺโม อิมํ ธมฺมํ ภชตี’’ติ ชานนฺเตน สมฺมา โยชนา, อยํ องฺกุโส นโยติ อิเม ปญฺจ นยาฯ

นยสมุฏฺฐานวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สาสนปฏฺฐานวารวณฺณนา

[89]

เอวํ สพฺพถา นยสมุฏฺฐานํ วิภชิตฺวา อิทานิ สาสนปฏฺฐานํ วิภชนฺโต ยสฺมา สงฺคหวาราทีสุ มูลปเทเหว ปฏฺฐานํ สงฺคเหตฺวา สรูปโต น ทสฺสิตํ, ตสฺมา ยถา มูลปเทหิ ปฏฺฐานํ นิทฺธาเรตพฺพํ, เอวํ ปฏฺฐานโตปิ มูลปทานิ นิทฺธาเรตพฺพานีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อฏฺฐารส มูลปทา กุหิํ ทฏฺฐพฺพา? สาสนปฏฺฐาเน’’ติ อาหฯ มูลปทสาสนปฏฺฐานานญฺหิ อญฺญมญฺญสงฺคโห ปุพฺเพ ทสฺสิโต เอวาติฯ อถ สาสนปฏฺฐานนฺติ โก วจนตฺโถ? สาสนสฺส ปฏฺฐานนฺติ สาสนปฏฺฐานํ , สาสนํ เทสนา, ตสฺสา เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ เตสํ หิตสุขนิปฺผาทนตฺถํ ปกาเรหิ ฐานํ ปวตฺติ สาสนปฏฺฐานํฯ อิธ ปน ตสฺส ตถาภาวทีปนํ ‘‘สาสนปฏฺฐาน’’นฺติ เวทิตพฺพํฯ อถ วา สาสนํ อธิสีลสิกฺขาทโยฯ เตสํ ปวตฺตนุปายภาวโต ปติฏฺฐหนฺติ เอเตหีติ ปฏฺฐานานิ, สํกิเลสาทิธมฺมาฯ เตสํ ปเวทนโต ตทุปจาเรน สุตฺตานิ ปฏฺฐานานิฯ เตสํ ปน สมูหภาวโต อยํ ปกรณปฺปเทโส ปฏฺฐานํ นามฯ

อปโร นโย – เกนฏฺเฐน ปฏฺฐานํ? ปฏฺฐิตฏฺเฐน คมนฏฺเฐนาติ อตฺโถฯ ‘‘เย เต โคฏฺฐา ปฏฺฐิตคาโว’’ติ (ม. นิ. 1.156) อาคตฏฺฐานสฺมิญฺหิ เยน ปฏฺฐาเนน เต ‘‘โคฏฺฐา ปฏฺฐิตคาโว’’ติ วุตฺตา, ตํ อตฺถโต คมนํ โหติฯ อิติ นาติวิตฺถาริตนเยสุ หารนเยสุ อนิสฺสงฺคคมนสฺส เทสนาญาณสฺส สํกิเลสภาคิยาทิโลกิยาทิเภเทสุ ตทุภยโวมิสฺสกเภเทสุ จ วิตฺถาริตนยลาภโต นิสฺสงฺควเสน ปวตฺตคมนตฺตา เต สํกิเลสภาคิยาทโย โลกิยาทโย จ วิสุํ วิสุํ โวมิสฺสา จ อธิกรณวเสน ปฏฺฐานํ นามฯ เตสํ ปกาสนโต อยํ ปกรณปฺปเทโส ปฏฺฐานนฺติ เวทิตพฺพํฯ

‘‘สํกิเลสภาคิย’’นฺติอาทีสุ สํกิลิสฺสติ เอเตนาติ สํกิเลโสฯ สํกิเลสภาเค สํกิเลสโกฏฺฐาเส ปวตฺตํ สํกิเลสภาคิยํฯ วาสนา ปุญฺญภาวนา, วาสนาภาเค ปวตฺตํ วาสนาภาคิยํ, วาสนํ ภชาเปตีติ วา วาสนาภาคิยํฯ นิพฺพิชฺฌนํ โลภกฺขนฺธาทีนํ ปทาลนํ นิพฺเพโธฯ นิพฺเพธภาเค ปวตฺตํ, นิพฺเพธํ ภชาเปตีติ วา นิพฺเพธภาคิยํฯ ปรินิฏฺฐิตสิกฺขาธมฺมา อเสกฺขา, อเสกฺขภาเว ปวตฺตํ, อเสกฺเข ภชาเปตีติ วา อเสกฺขภาคิยํฯ เตสุ ยตฺถ ตณฺหาทิสํกิเลโส วิภตฺโต, อิทํ สํกิเลสภาคิยํฯ ยตฺถ ทานาทิปุญฺญกิริยวตฺถุ วิภตฺตํ, อิทํ วาสนาภาคิยํฯ ยตฺถ เสกฺขา สีลกฺขนฺธาทโย วิภตฺตา, อิทํ นิพฺเพธภาคิยํฯ ยตฺถ ปน อเสกฺขา สีลกฺขนฺธาทโย วิภตฺตา, อิทํ อเสกฺขภาคิยํฯ อิตรานิ เตสํ โวมิสฺสกนยวเสน วุตฺตานิฯ

ตานิ ปน ฉ ทุกา จตฺตาโร ติกา เอกํ จตุกฺกํ อปรมฺปิ เอกํ จตุกฺกนฺติ ทฺวาทส โหนฺติฯ